Ukraińcy
 
Encyklopedia PWN
Ukraińcy,
naród tworzący podstawową ludność Ukrainy (ok. 35 mln, 2002);
poza granicami mieszka ok. 11 mln Ukraińców, w tym ok. 7 mln w krajach WNP; największe skupiska emigr. w USA, Kanadzie, Argentynie; język ukr.; wierzący w większości wyznają prawosławie (część podlega patriarsze mosk., część grupuje się w Cerkwi ukr.); na Ukrainie Zachodniej i Zakarpaciu, mimo prześladowań ze strony caratu oraz władz sow., przetrwali unici. Ukraińcy pochodzą od plemion wschodniosłow. zamieszkujących gł. dorzecze Dniepru, swoją tradycję państw., wywodzą od Rusi Kijowskiej powstałej w IX w. (Ukraina — Historia). Nazwa Ukraina oznaczała ziemię pograniczną, stanowiła w przeszłości pogranicze między imperium osmańskim na południu, Rosją na północnym wschodzie i Polską na zachodzie. Proces kształtowania się narodu ukr. rozpoczął się na pocz. XVII w., nasilił zaś w 1. poł. XIX w. Zmieniająca się w ciągu wieków przynależność polit. powodowała podział na Ukrainę Zachodnią i Ukrainę Wschodnią, co znalazło odbicie także w kulturze lud., która w części wschodniej nawiązuje do tradycji ros., a w części zachodniej do pol. tradycyjnej kultury ludowej. Zachował się silnie zróżnicowany terytorialnie, bogato zdobiony strój lud., budownictwo oraz folklor, m.in. słynne ukr. dumy.
Ukraińcy w Polsce. Od XI 1918 trwały walki o wschodnie granice Polski. Polityka J. Piłsudskiego i Rady Najwyższej zmierzała do zabezpieczenia się przed naporem bolszewików na zachodzie; pod uwagę brano 3 możliwości: pomoc wyzwalającym się narodom spod panowania Rosji i ich sfederowanie z Polską; pomoc Ukrainie w walce o niepodległość i zawarcie z nią sojuszu; zabezpieczenie części terenów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, a następnie włączenie ich do państwa (w mniejszym jednak zakresie niż przewidywał to R. Dmowski). Po wojnie polsko-ukraińskiej (XI 1918–VII 1919) Galicja Wschodnia została włączona do Polski, granice potwierdził ryski traktat pokojowy III 1921 oraz (po uchwale Sejmu II RP o nadaniu statusu prawnego Galicji Wschodniej i powołaniu wyższej uczelni dla Ukraińców) Konferencja Rady Ambasadorów III 1923. W II RP znalazło się ok. 5 mln Ukraińców. Na terenach byłego zaboru ros. (południowa część woj. poleskiego, woj. wołyńskie, Chełmszczyzna, Podlasie) Ukraińcy znajdowali się na niższym poziomie rozwoju świadomości nar. i samoorganizacji. W dawnej Galicji (woj. lwow., stanisławowskie, tarnopol.) warunki rozwoju świadomości narodowej Ukraińców były bardziej sprzyjające; wytworzyło się tam (zwłaszcza we Lwowie) środowisko ukr. inteligencji; działały organizacje gosp. (Związek Rewizyjny Spółdzielni Ukraińskich), oświat. (Proswita, Ridna Szkoła), młodzieżowe (Sokił, Płast), nauk. (Towarzystwo Naukowe im. T. Szewczenki); ukazywała się prasa („Diło”). Ponad 80% Ukraińców mieszkało na wsi i utrzymywało się gł. z pracy we własnych drobnych gospodarstwach rolnych. Drobnomieszczaństwo, robotnicy oraz warstwy posiadające były nieliczne. Społeczeństwo ukr. w Polsce dzieliło się na świadomych narodowo i na rusofilów, zw. Rusinami; mieli oni swój odrębny dialekt (zw. jazyczyje), o tradycjach sięgających ok. poł. XIX w., kiedy to w dobie kształtowania się lit. języka ukr. programowo przeciwstawiali się mu i przyjmowali w mowie i piśmie elementy języka ros.; mieli także odrębne organizacje. Tylko część rusofilów była orientacji radianofilskiej, druga była przeciwna ZSRR.
Po traktacie ryskim cały teren ogarnęły fale niepokojów. Na Wołyniu grasowały bandy i działała komunizująca partyzantka, wspierana przez sowiecki Zakordot (Wydział Pomocy Zagr. WKP(b) Ukrainy). Uchwalona VII 1920 reforma rolna nie przybrała właściwego zakresu i tempa rozwoju, wzmożono akcje pacyfikacyjne, kolonizację wojskową. Ukraińcy proklamowali bojkot spisu ludności (1921), wyborów do sejmu (1922), poboru rekruta, uniw. we Lwowie, powołali tajne ukr. szkolnictwo wyższe (uniw. i politechnika we Lwowie), wszczęli akcję sabotażową (1922), niszczącą folwarki, linie komunik., środki łączności, przeprowadzali zamachy na pol. urzędników (także na J. Piłsudskiego). Kraj był poważnie zniszczony.
W 1923–39 rząd pol. nie spełnił międzynar. zobowiązań wobec Ukraińców: w praktyce nie otrzymali oni równouprawnienia, nie utworzono ukr. uniw. we Lwowie. Z emigracji powróciła fala uchodźców z okresu wojny, tworzono nowe układy i struktury organizacyjne, ożywiano dawne. W ukr. życiu polit. dominującą rolę odgrywało Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO), ponadto działały Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna (USRP), Ukr. Związek Lud., Komunist. Partia Galicji Wschodniej i jej następczyni Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy (KPZU) oraz jej oficjalna afiliacja Ukraińskie Włościańsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalistyczne (Sel-Rob), reprezentacja skrajnych socjalistów Ukraińska Partia Socjaldemokratyczna (USDP) i działające na Lubelszczyźnie oraz w przyległych powiatach wołyńskich Ukr. Zjednoczenie Socjalist. „Związek Włościański”. W 1928 reaktywowano USDP jako partię niepodległościową, przynależną do Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej (zbliżona do PPS i do USRP). W 1923 zlikwidowano Partię Społ.-Chrześc. — jej zadania przejęły powstałe później: Ukr. Organizacja Katol. oraz Ukr. Odnowa Chrześc. (grupa bpa H. Chomyszyna). Od 1921 na terenie Polski działały w konspiracji: Ukraińska Organizacja Wojskowa (UWO), a od 1929 Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która współzawodniczyła z UNDO. Wszystkie, poza komunist., ukr. ruchy polit. za gł. cel uznawały utworzenie niepodległego państwa. Od 1922 w sejmie istniał Klub Ukr. (25 posłów i 2 senatorów); od 1928 (46 posłów, 11 senatorów, wicemarszałek sejmu) głosy Ukraińców miały w sejmie większe znaczenie, choć nie mogli oni zmienić ustaleń z 1922–25, m.in. ustawy o szkolnictwie i nauczaniu w językach mniejszości nar. oraz o języku urzędowym (1924), która doprowadziła do ograniczenia szkolnictwa ukr. (zastąpienie go szkolnictwem utrakwistycznym) i używania języka ukr. w urzędach i sądach. Po 1928 sytuacja w oświacie nieco się zmieniła, język ukr. wprowadzono w większym zakresie w szkołach powszechnych oraz średnich. Także ustawę o parcelacji i osadnictwie (1925) Ukraińcy uznali za niekorzystną, domagali się przydzielania ziemi wyłącznie chłopom miejscowym, ostro sprzeciwiali się pol. kolonizacji. Utrudniało to porozumienie pol.-ukr. i potęgowało antagonizmy. Narastający kryzys, wzrost nastrojów nacjonalistycznych (1928–29) sprzyjały wzrostowi autorytetu OUN, która latem 1930 podjęła akcje terrorystyczne przeciwko ludności pol., na co strona pol. odpowiedziała pacyfikacją. Po obu stronach były ofiary śmiertelne, pobicia, zniszczenie dobytku; władze pol. zdelegalizowały ruch harcerski Płasta, wywierały nacisk na posłów z Ukr. Reprezentacji Parlamentarnej. Interwencja ukr. w Lidze Narodów nie odniosła skutków; OUN wzmogła terror indywidualny (m.in. zabójstwo T. Hołówki 1931, B. Pierackiego 1934); spowodowało to procesy polit., zdziesiątkowanie Egzekutywy Krajowej OUN i jej aktywu. W 1932–37 wybuchały strajki, gł. o charakterze ekon., ale również polit., które pacyfikowano (1937). UNDO, metropolita R.A. Szeptycki i część duchowieństwa szukała wyjścia w pracy org.; bp Chomyszyn propagował konserwatywny pragmatyzm polityczny. Powstały: Ukr. Związek Katol. (UKS) oraz Ukr. Chrześc. Odnowa (UChO), później Ukr. Partia Nar.-Katol. (UKNP). Po śmierci Piłsudskiego nowy rząd wynegocjował, w drodze powierzchownych ustępstw, tzw. politykę normalizacji (praktycznie — neutralizacji strony ukr.), która spotkała się ze sprzeciwem ukr. (grupa opozycyjna wokół UNDO). Rząd zyskał czas na utrwalenie władzy, następnie w końcu 1937 przystąpił do polityki wzmacniania polskości na Kresach. Zamykano i niszczono cerkwie, siłą nawracano na katolicyzm, aby podzielić społeczeństwo ukr. wspierano regionalizmy itp.
W tym czasie OUN rozszerzyła wpływy na Wołyniu i w Lubelskiem, UNDO konsolidowało społeczeństwo wokół celów nar., wzmacniało spółdzielczość. Nieprzemyślana polityka grupy E. Rydza-Śmigłego i T. Kasprzyckiego zantagonizowała pol.-ukr. społeczność na wschodzie w obliczu nadciągającej wojny. Układ Ribbentrop–Mołotow 23 VIII 1939 wpłynął paraliżująco na stronę ukr., a zwłaszcza OUN; pod wpływem Szeptyckiego nakazano neutralność w konflikcie i ostrożne zaangażowanie po stronie Polski. Krajowa Egzekutywa (Prowid) OUN nie wyraziła zgody na wybuch antypol. powstania. Mimo to w województwach południowo-wschodnich napadano na rozbite oddziały pol., a w 3 powiatach doszło do poważniejszych starć; przy Wehrmachcie powstał tzw. legion R. Suszki. W WP było ok. 10–15% Ukraińcy, którzy walczyli w bitwach kampanii wrześniowej 1939 (m.in. w pol. formacjach wojsk., walczących na wysuniętych placówkach frontu i w obronie Warszawy). Ukraina Zachodnia XI 1939 została włączona do Ukr. SRR. Podobnie jak Polaków, deportowano Ukraińców w głąb ZSRR (liczby są sporne); wśród nich znaleźli się przywódcy polit. (m.in. W. Starosolski, I. Kwasnycia, D. Łewicki, W. Cełewycz); wielu uciekło na teren okupowany przez III Rzeszę. Większość Ukraińców opowiedziała się po stronie niem.; OUN rozpadła się II 1940 na 2 frakcje — melnykowców (OUN-M) i banderowców (OUN-B); powstały bataliony Nachtigall i Roland. Hitler nie uwzględniał jednak w swych planach restytucji państwa ukr., które banderowcy proklamowali wbrew jego woli; spowodowało to represje. W VI 1941 na ziemie pol. okupowane przez ZSRR wkroczyli Niemcy (w nocy z 3 na 4 VII we Lwowie egzekucja grupy pol. uczonych, niekiedy niesłusznie przypisywana Ukraińcom), OUN-B i częściowo OUN-M znalazły się 1941 w podziemiu; negocjacje pol.-ukr. 1941–44 wobec sprzecznych celów (strona pol. broniła tezy utrzymania statusu sprzed wojny, strona ukr. dążyła do utworzenia niepodległego państwa ukr.) nie powiodły się. Od III 1943 wybuchały walki pol.-ukr.; szczególnie krwawy przebieg miały na Wołyniu, skąd falami (1943 w czasie rajdu S. Kowpaka) przenosiły się do dystryktu Galicja; przybrały charakter depolonizacji. W 1. poł. 1944 walki trwały we wszystkich powiatach tego dystryktu. Ukraińcy wzywali Polaków do opuszczenia zachodniego Podola, Wołynia i obszarów położonych dalej na zachodzie, wraz z przedbużańskim pasem dystryktu lubel., do czego inspirował ich szef policji i SS O. Globocnik. Polacy nie chcieli opuścić terenów, na których mieszkali od wieków. Dokonywano więc rzezi ludności całych wsi; wiele miejscowości, m.in. Poryck, Huta Stepańska, Orzeszyn, Zagaje, Mikulicze, Władysławówka, Janowa Dolina, Malin na Wołyniu, a w Galicji wsie pow. sokalskiego: Górów Duży i Mały, Nowiny oraz Huta Pieniacka (pow. Brody), Berezowica Mała (pow. Zbaraż), Hanaczów, Hanaczówka (pow. Przemyślany), Korościatyń (pow. Buczacz), Marków (pow. Podhajce), Podkamień (pow. Rohatyn), zostało spalonych, a ludność wymordowana przez Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) i wspomagające ją oddziały (w tym jednostki pułków policyjnych, które znalazły się później w Dywizji SS Galicja). Także Polacy pacyfikowali ukr. wsie: w ziemi kowelskiej VII 1943 Tułyczów, Lityny i Radowicze, VI 1944 zniszczono w podobny sposób kilka wsi po lewej stronie Bugu i w południowej Lubelszczyźnie oraz w pow. sokalskim i nad Sanem; w tymże miesiącu zniszczono w pow. lwow. wsie Miklaszów i Szałoczyje. Szacuje się, że w walce oraz w mordach indywidualnych i grupowych zginęło 80–100 tys. Polaków i ok. 30 tysięcy Ukraińców. Walki trwały jeszcze w okresie powojennym — w Polsce do końca 1947, a na terenach II RP włączonych do ZSRR do 1952. W okresie II 1944–X 1945 z rąk NKWD zginęło ok. 99 tys. Ukraińców, aresztowano lub wzięto do niewoli ok. 105 tys., zaginęło bądź odniosło rany 49 tys., masowe deportacje objęły ponad 200 tys. osób (dane NKWD). W tym czasie UPA przeprowadziła 14,5 tys. aktów terrorystycznych, w których zginęło ok. 30 tys. przedstawicieli władzy sowieckiej. PKWN 27 VII 1944 zawarł porozumienie z władzami ZSRR, w którym uznał linię Curzona za granicę wschodnią państwa pol. (ostatecznie ustalona 16 VIII 1945). Układ między Polską a Ukr. SRR, podpisany IX 1944, przewidywał możliwość przesiedlenia Polaków do Polski, Ukraińców zaś do Ukr. SRR. W 1944–46 z terenów przyznanych Polsce NKWD i władze pol. wywiozły ok. 490 tysięcy Ukraińców. W granicach Polski pozostało ponad 250 tys. Ukraińców. Przymusowe przesiedlenia i trwające nadal walki pol.-ukr. przyczyniły się do zaostrzenia wystąpień przeciwko OUN-UPA; w koordynacji z siłami bezpieczeństwa ZSRR podjęto wiosną 1947 akcję zmierzającą do całkowitej likwidacji OUN-UPA i wysiedlenia ludności ukr. z dotychczasowych siedzib; w tym samym czasie (II 1947), podobnie jak w Polsce, na rozkaz min. bezpieczeństwa Ukrainy przystąpiono do likwidacji OUN-UPA na terenie tzw. Ukrainy Zachodniej. W IV–VII 1947 w ramach akcji „Wisła” z Rzeszowskiego i Lubelszczyzny wysiedlono ok. 150 tys. Ukraińców, rozpraszając ich pojedynczymi rodzinami w województwach północnych i zachodnich; ponad 6 tys. Ukraińców osadzono w obozie w Jaworznie. Położenie ludności ukr. w Polsce uległo pewnej poprawie po 1956. Powstało Ukr. Towarzystwo Społ.-Kult. (od 1990 Związek Ukraińców w Polsce), sieć regionalnych zespołów amatorskich i czytelni, wydawnictwa prasowe (tyg. „Nasze Słowo” i mies. „Nasza Kultura”). Obecnie społeczność ukr. w Polsce szacowana jest na ok. 300 tys. (spis powszechny 2002 wykazał 31 tys. Ukraińców w RP), zamieszkuje gł. województwa: warmińsko-mazurskie, pomor., podlaskie, zachodniopomor., lubuskie, dolnośl. i małopolskie. Największą organizacją jest Związek Ukraińców w Polsce, ponadto działa m.in. Związek Ukr. Młodzieży Niezależnej. Dzieci ukr. uczą się języka nar. w 54 szkołach podstawowych i 3 liceach ogólnokształcących (w Legnicy, Białym Borze i Górowie Iławeckim); na kilku uniwersytetach istnieją wydziały filologii ukr. (m.in. Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytet Warszawski, KUL). Nadal wychodzi tyg. „Nasze Słowo” oraz kwartalnik „Nad Buhom i Narwoju”.
Ryszard Torzecki
Bibliografia
L. WASILEWSKI Kwestia ukraińska jako zagadnienie międzynarodowe, Warszawa 1934;
R. TORZECKI Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, Warszawa 1972;
A. CHOJNOWSKI Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Warszawa 1973;
J. TOMASZEWSKI Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985;
R. TORZECKI Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, Kraków 1989;
tenże Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993;
J. ŁYSIAK-RUDNYĆKYJ Miż istorieju i politykoju, München 1973.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia