Tuwim Julian

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Tuwim Julian, ur. 13 IX 1894, Łódź, zm. 27 XII 1953, Zakopane,

poeta, tłumacz, satyryk, autor tekstów kabaretowych.

Urodził się 13 IX 1894 w Łodzi w żydowskiej rodzinie mieszczańskiej, od młodości związany z Warszawą. Czołowy przedstawiciel grupy Skamander, współpracownik pism, m.in. od 1924 silnie oddziałujących „Wiadomości Literackich”, kierownik literacki warszawskich kabaretów artystycznych, m.in. 1919–32 Qui pro Quo.

Debiut, wczesna poezja

Debiutował 1918 tomem Czyhanie na Boga, zdobywając od razu sławę i popularność. W kolejnych swych tomach, odznaczających się programowym witalizmem, określających się negatywnie wobec tradycji Młodej Polski i symbolizmu (Sokrates tańczący 1920, Wierszy tom czwarty 1923), Tuwim wprowadzał obrazy czerpane z życia miejskiego i obficie korzystał ze środków mowy potocznej, a tradycyjne gatunki literackie (m.in. balladę i odę) związał z codzienną tematyką; wielokrotnie podmiotem swych wierszy czynił współczesnego mieszkańca miasta (tak metropolii, jak i prowincji), zafascynowanego dynamiką życia. Niekiedy wątki potoczne łączył z motywami mitologicznymi (np. Dionizosa) i religijnymi (np. Chrystus pokazywany na tle współczesnego miasta). Związki z Młodą Polską zaznaczają się zwłaszcza w erotykach utrzymanych w stylu nastrojowo-impresjonistycznym (tom Siódma jesień 1922), a także w nawiązaniach do poezji L. Staffa, którego uznał za swojego mistrza. Już wtedy ujawniła się jedna z cech charakterystycznych twórczości Juliana Tuwima — niezwykła wirtuozeria językowa.

Lata 30. — najwybitniejsze zbiory

Tonacja wierszy Tuwima radykalnie zmieniła się w 2. dekadzie 20-lecia międzywojennego; z tego okresu pochodzą jego najwybitniejsze zbiory liryczne: Rzecz czarnoleska (1929), Biblia cygańska (1932), Treść gorejąca (1936), a także zbiór utworów satyrycznych Jarmark rymów (1934) oraz arcydzieło Tuwima, bliski katastrofizmowi poemat Bal w Operze (powstał 1936, opublikowany w „Szpilkach” 1946 nr 30–34, wydanie osobne 1982), łączący elementy satyry z nowatorskimi grami językowymi, wizje groteskowe z motywami czerpanymi z Apokalipsy. Nie stronił poeta od podejmowania aktualnych kwestii politycznych (m.in. pacyfistyczny wiersz Do prostego człowieka, cykl Z wierszy o państwie); w utworach tego rodzaju dochodzi do głosu ze szczególną siłą antytotalitarna postawa poety — współczesnej „dziczy pogańskiej” jest przeciwstawiana „sarenka horacjańska” (w wierszu Na ulicy), w innych utworach zaś elementem kontrastu stają się obrazy i wartości romantyczne. W liryce pochodzącej z tej dekady ujawniają się odwołania do tradycji klasycznej (Horacy, J. Kochanowski) i romantycznej (w tym do C. Norwida), a cała twórczość demonstruje nowatorskie połączenie elementów kultury wysokiej i popularnej, na jednym krańcu znajdują się czyste liryki, na drugim teksty użytkowe prozą i wierszem, jak piosenka i skecz przeznaczony dla kabaretu bądź rewii, noworoczna szopka na tematy aktualne (wybór Kabaretiana 2002). W tym okresie powstały także znakomite wiersze dla dzieci, wolne od natrętnej dydaktyki, igrające słowem (np. słynna Lokomotywa), które otwierają nową epokę w tej dziedzinie twórczości, oraz większość wspaniałych przekładów — głównie poezji rosyjskiej (od Słowa o wyprawie Igora po poetów XX w.), wśród których szczególne miejsce zajmują utwory A. Puszkina (tom Lutnia Puszkina 1937); poezja rosyjska oddziałała na oryginalną twórczość Tuwima.

Do najważniejszych przekładów z innych języków należą tłumaczenia wierszy J.A. Rimbauda. W okresie międzywojennym Tuwim odniósł ogromny sukces literacki, 1935 otrzymał Złoty Wawrzyn PAL i nagrodę polskiego Pen Clubu, był jednakże, zwłaszcza w 2. połowie lat 30., przedmiotem niewybrednych ataków antysemickich ze strony skrajnej prawicy nacjonalistycznej (zarzucano mu m.in., że nie czuje ducha języka polskiego i go niszczy).

Na obczyźnie — Kwiaty polskie

Okres okupacji poeta spędził na obczyźnie (od 1942 w Nowym Jorku). Napisał wówczas obszerny poemat dygresyjny, ogłoszony po powrocie do Polski 1946: Kwiaty polskie (1949, 1 wydanie pełne 1990 — 11 w kolejności); mimo że są w nim świetne fragmenty, odznaczające się błyskotliwością i wirtuozerią, a niekiedy głębią, jako całość nie spotkał się on z przychylnym przyjęciem krytyki i publiczności czytającej. Natomiast wielkie znaczenie miały wyimki poematu, które w czasie okupacji docierały do kraju i były szeroko czytane (zwłaszcza fragment znany pt. Modlitwa). Reakcją na Holocaust był napisany w USA manifest My, Żydzi polscy (Londyn „Nowa Polska” 1944 nr 8, wydanie osobne Tel Awiw 1944, krajowe 1986). Powrót do kraju, któremu władze komunistyczne nadały wielki rozgłos, wywołał reakcje potępienia ze strony emigracji i stał się przyczyną zerwania m.in. z zaprzyjaźnionymi skamandrytami — J. Lechoniem i K. Wierzyńskim.

Ostatnie lata życia

Ostatnie lata życia były dla Juliana Tuwima jako poety czasem kryzysu; jego twórczość z tego okresu, ilościowo nader skromna, złożona z kilku wierszy okolicznościowych, uległa wpływom oficjalnej estetyki socrealistycznej. Kontynuował zaś z powodzeniem działalność edytorską i szperacką, którą zajmował się od wczesnej młodości, publikując różnego rodzaju zapomniane teksty, zwłaszcza z XIX w. (m.in. Cztery wieki fraszki polskiej 1937, Polska nowela fantastyczna 1949, cykl Cicer cum caule..., „Problemy” 1949–54, wydanie osobne 1958), a także curiosa literackie i językowe (m.in. Pegaz dęba 1950). Twórczość Juliana Tuwima uzupełniają bardzo obszerne juvenilia, ogłoszone 1990, oraz parafrazy utworów teatralnych o charakterze komediowym. W PRL poeta cieszył się uznaniem władz komunistycznych, sankcjonował reżim, po którym spodziewał się rozwiązania wielu problemów społecznych, ale też angażował się w sprawy szlachetne — korzystając ze swej dobrej pozycji u władz, zabiegał z powodzeniem w sprawie uchylenia wyroków śmierci, uratował życie kilku osobom. W 1951 otrzymał nagrodę państwową I stopnia. Zmarł 27 XII 1953 w Zakopanem.

Bibliografia

Wiersze wybrane, opracowanie i wstęp M. Głowiński, «Bibl. Nar.» S. I nr 184, wyd. 4, Wrocław 1986;

Pisma zebrane, wstęp R. Matuszewski, t. 1–6, Warszawa 1986–93.

Tuwim Julian, rysunek S.I. Witkiewicza

Tuwim Julian, Bal w operze, ilustracja B.W. Linkego, 1936

Tuwim Julian, karykatura wykonana przez W. Daszewskiego, 1928