Ideologie i ruchy socjalistyczne. Socjalizm odwołuje się do takich wartości, jak równość, wspólnota, sprawiedliwość społeczna, a zwraca się przeciw alienacji, wywoływanej przez rynek, i przeciw wyzyskowi, powodowanemu przez kapitalizm. Wcześni socjaliści (Ch. Fourier, R. Owen) szukali realizacji tych wartości w budowie dobrowolnych wspólnot wytwórców. W 2. połowie XIX w. powstały liczne kierunki myśli socjalistycznej postulujące taką przebudowę ładu społecznego, która pozwoliłaby na realizację idei socjalistycznych. W szczególnie rozwiniętej postaci idee te znalazły wyraz w pracach K. Marksa i F. Engelsa, którzy swe poglądy określili mianem socjalizmu naukowego, tzn. wynikającego z obiektywnych praw rozwoju społecznego w przeciwieństwie do utopijnego, ich zdaniem, socjalizmu poprzedników. We wczesnych pracach Marks dowodził, że własność prywatna nieuchronnie rodzi alienację, którą da się znieść dzięki uspołecznieniu. Socjalizm w rozumieniu klasyków marksizmu miał być kolejnym, koniecznym etapem historycznego rozwoju ludzkości, efektem działania nieuchronnych, poddających się poznaniu praw. Jednocześnie jednak do stworzenia nowego ustroju jest konieczna, w myśl teorii marksistów, rewolucyjna walka robotników, która ostatecznie obali skazany na zagładę ustrój kapitalistyczny. Na przełomie XIX i XX w. kontynuatorzy myśli Marksa, zwłaszcza W. Lenin, R. Luksemburg, a później także Mao Zedong, starali się rozwinąć jego idee w taki sposób, by uwzględnić specyfikę obszarów zacofanych. Jednocześnie z ideami marksistów rozwijały się inne koncepcje socjalistyczne, postulujące stopniowe przekształcenie kapitalizmu przez uspołecznienie (kooperatyzm), przekształcanie własności prywatnej we własność związków zawadowych (syndykalizm), obalenie państwa, co miałoby prowadzić do spontanicznego ułożenia się stosunków społecznych na zasadzie wspólnotowej (anarchizm), rozwój własności municypalnej (Fabiańskie Towarzystwo), przekształcanie kapitalizmu przez reformy parlamentarne (rewizjonizm, socjaldemokracja), w krajach rolniczych oparcie gospodarki na średnim chłopstwie i spółdzielczości (agraryzm) i in. Zróżnicowaniu koncepcji socjalistycznych odpowiadała wielość ruchów, wywodzących się z idei socjalistycznej; efektem prób zjednoczenia były Międzynarodówka I i Międzynarodówka II. W zachodniej Europie w warunkach demokracji parlamentarnej, zwłaszcza w Niemczech, socjalizm stał się podstawą programów masowych, legalnych partii politycznych oraz związków zawodowych, które stopniowo odchodziły od koncepcji rewolucyjnego obalenia ustroju kapitalistycznego na rzecz idei jego przekształcenia przez reformy parlamentarne, głównie przez
nacjonalizację niektórych sektorów gospodarki, wprowadzenie elementów planowania gospodarczego, ubezpieczeń społecznych oraz przez redystrybucję dochodu narodowego w wyniku progresywnego opodatkowania i rozbudowania świadczeń społecznych (np. SPD, Labour Party). Popularność idei socjalistycznych w XIX w. wynikała z rażących zróżnicowań społecznych, charakterystycznych dla wczesnych etapów kapitalistycznego uprzemysłowienia. W okresie międzywojennym sprzyjał jej wielki kryzys gospodarczy lat 30., który upowszechniał przeświadczenie o strukturalnej niesprawności kapitalizmu, nie będącego w stanie zapewnić wzrostu gospodarczego i równych szans społecznych; prowadziło to do przekonania o konieczności uzupełnienia mechanizmów rynku przez planowanie i redystrybucję dochodu narodowego. Utrzymywała się ona do lat 70. XX w., m.in. dzięki sukcesom polityki
interwencjonizmu oraz wzrostowi bezpieczeństwa socjalnego, związanego z wprowadzeniem instytucji państwa dobrobytu (opiekuńczego), w pewnej mierze także dzięki rozpowszechnieniu przekonania o sukcesach gospodarczych ZSRR i krajów, które wprowadziły sowiecki model gospodarczo-polityczny w zakresie szybkiej industrializacji i w rozwiązywaniu kwestii społecznych (zatrudnienie, zmniejszenie zróżnicowań dochodowych, dostęp do edukacji itp.).
Szukając możliwości pogodzenia racjonalności gospodarczej, możliwej do osiągnięcia dzięki rynkowi, z postulatami równości i sprawiedliwości społecznej, oraz dążąc do znalezienia sposobu uniknięcia wahań gospodarczych, ekonomiści zachodni o orientacji socjalistycznej proponowali — poczynając od okresu międzywojennego — rozmaite warianty organizacji gospodarczej, polegające na pozostawieniu swobody działania mechanizmów rynkowych w warunkach redukcji własności prywatnej, planowania gospodarczego i częściowego stanowienia cen przez państwo (socjalizm rynkowy). Idee te były inspiracją reform, podejmowanych w krajach komunistycznych od połowy lat 50. (zwłaszcza w Czechosłowacji do 1968, w Polsce i na Węgrzech).
W Rosji, ze względu na odmienność struktur społecznych oraz niedemokratyczny charakter państwa, ruch socjalistyczny rozwijał się inaczej. W ostatniej ćwierci XIX w. główną rolę odgrywali
narodnicy, wg których przyszły ustrój socjalistyczny można zbudować bez przechodzenia przez fazę kapitalizmu, korzystając ze wspólnotowych tradycji wiejskich (
obszczina), pod warunkiem usunięcia siłą (przez działalność terrorystyczną) samodzierżawia carskiego. W polemice z nimi marksiści rosyjscy dowodzili nieuchronności kapitalizmu, koniecznego do stworzenia klasy robotniczej; w konspiracji i na obczyźnie, przy ogromnej roli Lenina, ukształtowały się swoiste zasady działalności partii, które stały się następnie wzorem dla innych partii komunistycznych.
W 2. połowie XX w., a zwłaszcza w epoce
dekolonizacji, idee socjalistyczne znalazły znaczny oddźwięk w
krajach rozwijających się, których zacofanie tłumaczono zależnością od wysoko rozwiniętych centrów kapitalizmu; przerwanie tej zależności, częściową nacjonalizację, reformy wyrównujące dochody oraz planowanie traktowano jako rokującą powodzenie drogę rozwoju. W niektórych krajach arabskich próbowano łączyć idee socjalizmu z naukami islamu (socjalizm arabski); w praktyce polegało to na etatyzacji gospodarki, redystrybucji dochodu i wprowadzeniu elementów państwa opiekuńczego.
Skrajny charakter nadawały idei socjalistycznej organizacje terrorystyczne (
terroryzm), działające zarówno w krajach rozwijających się, jak i wysoko rozwiniętych; w myśl ich interpretacji odpowiedzią na terror będzie zaostrzenie przymusu przez państwo, co skłoni masy do działań rewolucyjnych (m.in.
Tupamaros,
Świetlisty Szlak,
Czerwone Brygady,
Frakcja Czerwonej Armii). W krajach postkomunistycznych idea socjalistyczna przybiera niekiedy postać programu „trzeciej drogi” — takiej formy przekształceń ustroju uformowanego przez komunizm, która poszerzając zakres działania rynku, pozwalałaby jednak zachować bezpieczeństwo socjalne, sprawiedliwość społeczną i minimalizować zróżnicowania społeczne; program ten, nawiązujący do koncepcji socjalizmu rynkowego, miałby być realizowany przez znaczny udział sektora publicznego (niekoniecznie państwowego) w gospodarce.
