Słowianie
 
Encyklopedia PWN
Słowianie,
grupa ludów indoeur. zamieszkujących znaczne obszary środkowej i wschodniej Europy.
Podzieliła się na: Słowian wschodnich — Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Słowian zachodnich — Polacy, Czesi, Słowacy, Kaszubi, dawniej grupa Słowian połabskich i Słowian południowych — Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Bułgarzy, Słowianie macedońscy i in. mniejsze grupy. Problemy dotyczące przeszłości Słowian budzą do dziś wiele sporów. Dyskusyjne jest nawet pochodzenie nazwy Słowianie, chociaż przeważa pogląd o jej słow. rodowodzie; badacze wywodzą ją z różnych (gł. językowych) przesłanek. P.J. Šafárik (Szafarzyk) sformułował pogląd, iż pierwotnie nazwa Słowianie określała lud używający wspólnego języka — słowa; J. Peisker i H. Łowmiański wyprowadzali inną etymologię tej nazwy — od slovy, tj. błota (przez uczonych niem. lokalizowanego na Polesiu); nie brak wreszcie prób wywiedzenia nazwy Słowianie od innych apelatywów wziętych np. z języka Gotów (A. Brückner) czy też nadanych przez Rzymian (J. Baudouin de Courtenay). Kontrowersyjne są również sprawy pochodzenia nar. (etnogenezy) i terytorialnego (topogenezy) Słowian; większość uczonych przyjmuje istnienie w III–II tysiącl. p.n.e. wspólnoty etnicznej Słowian i Bałtów (Bałtosłowian); ustalono, że Słowianie należą wraz z Bałtami do grupy północnej ludów indoeur. (do grupy południowej należą Germanie, Celtowie, ludy helleńskie i italskie); zwrócono także uwagę na bliższe pokrewieństwo językowe Słowian z Germanami niż z Celtami, Grekami czy ludami Italii. Wydaje się jednak, iż w przeszłości Słowianie mieszkali prawdopodobnie między Germanami na północy a Scytami, z czasem Sarmatami, na południowym-wschodzie. Połączenie tego usytuowania Słowian z prawdopodobnym istnieniem wspólnoty bałtosłow. zdaje się wskazywać na wschodnią praojczyznę Słowian; uczeni niem., jak M. Vasmer i E. Schwarz, posługując się wysuniętym przez J. Rostafińskiego argumentem florystycznym, tj. zjawiskiem nieistnienia słow. nazw niektórych drzew i krzewów (np. buk, trześnia, brzekinia) oraz zwierząt (łosoś), później zaczerpniętych z języków germańskich, usiłowali ograniczyć obszar praojczyzny Słowian do podmokłych terenów Polesia (slovy); jednak badania nazw wodnych (hydronimii) Słowian, przeprowadzone przez J. Udolpha, wskazują na konieczność ulokowania praojczyzny Słowian także na terenach wysoczyznowych (J. Udolph wskazał tu na Podkarpacie); dlatego badacze twierdzą, że zarówno praojczyzna na Polesiu, jak i na Podkarpaciu byłaby zbyt mała dla Słowian, którzy z czasem zajęli w Europie ogromne obszary po Peloponez na południu oraz Łabę i Soławę na zachodzie. Już wcześniej T. Lehr-Spławiński na podstawie tego samego materiału hydronimicznego przyjmował za praojczyznę Słowian ziemie położone nad Odrą i Wisłą; tę tezę poparli: M. Rudnicki, J. Nalepa i W. Mańczak, odrzucili ją zaś H. Ułaszyn i K. Moszyński. Ukształtowały się więc poglądy tzw. autochtonistów, którzy przyjmują praojczyznę odrzańsko-wiślańską (T. Lehr-Spławiński, M. Rudnicki, W. Mańczak) lub też odrzańsko-dnieprzańską (A. Udalcov i H. Łowmiański, a także niektórzy autochtoniści, np. K. Moszyński); uznaną ostatnio tezę o wschodniej praojczyźnie Słowian, przesuwającej się z biegiem czasu na zachód, wysunęli Z. Gołąb i H. Popowska-Taborska.
Etnogenezą, a zwłaszcza topogenezą Słowian zajmowali się także archeologowie. Przyjmując fakt występowania pokrewieństw kulturowych u ludów dobrze znanych ze źródeł pisanych, przenosili oni ten sposób wnioskowania na epoki prahist. (G. Kossinna, a w Polsce zwłaszcza J. Kostrzewski i K. Jażdżewski). Według tych uczonych można od tysiącleci śledzić kolejne fazy rozwoju kultur prasłow. i słow., których zasięg decyduje o położeniu i praojczyźnie Słowian
Pierwszą wyróżniającą się fazą była kultura łużycka w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, od XIII w. do ok. 400 p.n.e.; po jej upadku Słowianie prawdopodobnie wytworzyli m.in. kulturę przeworską. Teza ta, zw. często dogmatem Kossinny, jest niejednokrotnie kwestionowana lub odrzucana w nowoczesnej historiografii, gdzie twierdzi się, że źródła archeol. są niewystarczające i wymagają potwierdzenia przez źródła pisane (Moszyński, H. Preidel, R. Wenskus). Należy więc przyjąć, iż przez Słowian zostały rzeczywiście wytworzone tylko te kultury, które znajdują poparcie w źródłach pisanych. Taką właśnie kulturę stanowi pochodząca z V–VII w. praska prowincja kulturowa, występująca w Czechach i później na terytorium między Soławą a Łabą, zajmowanym przez Serbów połabskich (K.J. Brachmann). Na wschodzie jej odpowiednikami są korczakowska prowincja kulturowa oraz pieńkowska prowincja kulturowa. Do najstarszych kultur wytworzonych przez Słowian należy zaliczyć także te, które powstały nad dolnym Dunajem, gdzie źródła pisane po raz pierwszy w poł. VI w. bezpośrednio potwierdzają pobyt ludów słow.; są to kultura Suczawa–Szipot i kultura Ipoteşti–Cândeşti–Ciurel (M. Comsa) — dopiero one noszą charakter słow., a wg niektórych badaczy powstały wskutek działalności gosp. rodzącego się właśnie szczepu słow. (K. Godłowski).
Innym problemem będącym przedmiotem dyskusji, która dotyczy najdawniejszych dziejów Słowian, jest reprezentowany przez nich typ antropologiczny W odróżnieniu od większości uczonych niem., którzy przypisywali długogłowy typ nordycki tylko Germanom, uznając Słowian za przynależnych do typu krótkogłowego, inni uczeni, tacy jak L. Niederle, a wśród pol. przede wszystkim J. Czekanowski, znaleźli wśród ludów indoeur. reprezentantów wszystkich typów antropologicznych (śródziemnomor., nordycki, laponoidalny, paleoeuropeidalny). Te typy czy rasy antropologicznej odpowiadają też różnego rodzaju wpływom na Słowian (i w ogóle Indoeuropejczyków) najeźdźców tur.-mong., jak Hunowie i zwłaszcza Awarowie, którzy spowodowali u Słowian czeskich wręcz zmianę karnacji skóry z jasnej na ciemną (na co zwrócił uwagę Ibrahim Ibn Jakub w czasie podróży po krajach środkowej Europy). W bezpośrednich relacjach zawartych w źródłach pisanych, tj. w historiografii antycznej i rodzącej się historiografii wczesnego średniowiecza, tak bizant., jak i zachodnioeur., można odnaleźć informacje o Słowianach. Za pierwszy lud, który bierze się pod uwagę jako przodków Słowian, uchodzą, wymienieni przez Herodota (V w. p.n.e.) — Neurowie, mieszkający na południowy zachód od Scytów. Badacze sugerujący się hydronimią pochodzenia neuryjskiego (jak Narew, Nur, Nurzec) proponowali przyznać słow. Neurom panowanie na ogromnych terytoriach od ziem nad Bohem i Dniestrem po Wielkopolskę (M. Plezia); inni, na podstawie dobrze zestawionych nazw rzecznych — tylko na wschodnich połaciach nad Bohem i Dniestrem oraz na Białostocczyźnie (J. Udolph, L. Tyszkiewicz). Faktem jest, że lud Neurów jest pierwszym, który już w VI–V w. p.n.e., a może i wcześniej, mógł pretendować do roli Prasłowian.
Odmiennie przedstawia się sprawa tzw. Wenedów (lub Wenetów), ich nazwa bowiem jest z pewnością obcego pochodzenia; prawdopodobnie została zapożyczona od Wenedów mieszkających w starożytności u ujścia Wisły (J. Kolendo, G. Labuda, H. Popowska-Taborska); o Wenedach pisał już w I w. n.e. Pomponiusz Mela i Pliniusz Starszy, którego wzmianka pozwala wysunąć wniosek, że Wenedzi zamieszkiwali na wschód od Wisły; Tacyt umiejscowił ich na krańcach Germanii, nie zaliczając zresztą ani do Germanów, ani do Sarmatów; Klaudiusz Ptolemeusz w swojej Geografii zalicza ich pod koniec II w. do wielkich ludów eur. Sarmacji; wg jego przekazów Wenedzi zamieszkiwali obszary położone na wschód od Wisły. Podobnie mapa rzymska, przerobiona na pocz. VI w., tzw. Tabula Peutingerina, umieszcza jeden odłam Wenedów nad Morzem Bałtyckim, a drugi między dolnym Prutem a Deltą Dunaju. Rozstrzygnięcie przynosi spisana w poł. VI w. Getyka Jordanesa, zawierająca informacje o podboju Wenedów przez króla Ostrogotów — Hermanaryka, a także o podboju przez Hunów w 2. poł. IV w. wschodniego odłamu Wenedów — Antów. Sytuują one początki historii Wenedów znacznie wcześniej, co może przesądzić o uznaniu za lud słow. także Wenedów występujących w źródłach starożytnych. W dziele Jordanesa Słowianie dzielą się na odłam zachodni — Sklawinów (tj. Słowian) oraz wschodni — Antów; nazwa Antowie jest obcego, prawdopodobnie irań., pochodzenia. Niektórzy uczeni jednak, jak G. Labuda czy H. Łowmiański, przyjmują istnienie 3 odłamów Słowian: Wenedów, Sklawinów i (nad Dniestrem i M. Czarnym) Antów. Poglądu takiego nie da się utrzymać, gdyż współcz. Jordanesowi Prokopiusz z Cezarei znał, jak i cała późniejsza historiografia bizant. (Menander Protektor, Teofilakt Symokatta) tylko 2 odłamy Słowian — Sklawinów i Antów; Prokopiusz z Cezarei ponadto zamieścił niezwykle cenną charakterystykę obyczajów i wierzeń, sposobu wojowania, a nawet wyglądu zewn. (eídos) Słowian, potwierdzoną kilkadziesiąt lat później przez Strategikṓn Pseudo-Maurycjusza. Od VI w. można zatem identyfikować Wenedów ze Słowianami oraz wysuwać wniosek, że zamieszkiwali oni na północ i północny wschód od dolnego Dunaju (Istru) i jego delty. Od IV w. wiemy także o zależności Wenedów, czyli Słowian, a w szczególności Antów, od Gotów, a później od przybyłych z Azji Hunów. Od pierwszego dziesięciolecia 2. poł. VI w. Antowie, a parę dziesiątków lat później Sklawinowie, popadali w oczywistą zależność od nowych koczowników pochodzenia tur.-mong. — Awarów. Tę zależność (pisał o tym Menander Protektor i Teofilakt Symokatta) potwierdza pochodząca z pocz. 2. poł. VII w. kronika frankońska tzw. Fredegara. Według tych danych Słowianie prawdopodobnie brali udział w wyprawach wojennych Awarów jako gorszy rodzaj wojska (befuci) lub jako przewoźnicy przez przeszkody wodne, co potwierdza 626 Kronika Wielkanocna (oblężenie Konstantynopola), a później w X w. Konstantyn VII Porfirogeneta. Ponadto Awarowie przebywali na hibernach (zimowiskach) ze Słowianami, którzy musieli ich utrzymywać i oddawać im na ten czas swoje żony i córki, co zanotował Nestor w latopisie z pocz. XII w. Wyprawy awarsko-słow. na ziemie bizant. aż po Saloniki przedstawiają też opisy cudów św. Dymitra zawarte w tymże latopisie. Jednak w nowszej historiografii (J. Peisker, H. Preidel) niewola Słowian u Turko-Tatarów nabiera innego znaczenia; skorzystali z niej przede wszystkim Słowianie, którzy w czasie wspólnych z Awarami wypraw zajęli ogromne obszary po Peloponez, Alpy, Czechy i Morawy, a później już samodzielnie ziemie między Łabą i Soławą a Odrą (Słowiańszczyzna połabska — W.H. Fritze, W. Pohl, L. Tyszkiewicz). Okres zależności od Awarów to dla Słowian czasy wzrostu liczby ludności i ekspansji, którą później kontynuowali sami.
Na całym rozległym obszarze Słowiańszczyzny panował ustrój plemienny. Istniały 2 rodzaje plemion: wielkie jednostki, jak Sklawinowie, na czele z: Daurentiosem (Menander Protektor), Ardagastem (Radogostem), Musokiosem (Mężykiem) i Pirogostem (Teofilakt Symokatta), oraz już w IV w. Antowie na czele z Bozem (Jordanes), a w VI w. z Mezamirem (Menander Protektor); tym wielkim jednostkom plemiennym Słowian były podporządkowane mniejsze, zarządzane u Antów przez występujących obok Boza primates (Daurentiosa hegemones) czy u Słowian północnych archontes, tzw. namiestników (Teofilakt Symokatta); w poł. IX w. potwierdził istnienie takiej małoplemiennej organizacji u Słowian zachodnich tzw. Geograf bawarski. Z czasem daje się zaobserwować u Słowian powstawanie ponadplemiennej organizacji państwowej. Za pierwsze państwo uważa się powstałe ok. 623 lub 626, po buncie przeciw Awarom, tzw. państwo Samona, które przetrwało do 660 (G. Labuda) i ok. 630 prawdopodobnie prowadziło wojny przeciw królowi frankońskiemu Dagobertowi. Późniejsze było państwo bułgarskie, które powstało 680, po podboju przez Protobułgarów Słowian zamieszkałych na południe od dolnego Dunaju (Siewierzanie i 7 mniejszych plemion) i z czasem zostało zeslawizowane. W 830–907 istniało utworzone przez Mojmirowiczów na Morawach i w Czechach Państwo Wielkomorawskie. Za panowania Rościsława 860 przybyli tu z Salonik (Sołunia) dwaj bracia — apostołowie: Cyryl (Konstantyn) i Metody; po wprowadzeniu chrześcijaństwa w obrządku i języku słow. oprac. oni dla Słowian do dziś używany system pisma: głagolicę; prawdopodobnie jeden z uczniów Cyryla i Metodego oprac. cyrylicę, która powstała pod znacznym wpływem głagolicy; chociaż chrześcijaństwo w obrządku słow. upadło na Morawach wkrótce po śmierci Metodego wskutek poparcia przez ks. Świętopełka niem. bpa Wichinga, to jednak przeniosło się ono wraz z pismem do Bułgarii, a później na Ruś. Po upadku Państwa Wielkomorawskiego, które zostało 907 rozbite przez Madziarów (Węgrów), na jego gruzach od pocz. X w. kształtowało się księstwo Przemyślidów czeskich.
Wschodniosłowiańskie plemiona, infiltrowane wyprawami skand. Rusów wytworzyły 2 ośr. władzy: na północy w Nowogrodzie Wielkim i na południu w Kijowie; u schyłku X w. zostały one zjednoczone przez jednego z książąt ruskich Olega w ogromne państwo słow., którego władcy i drużyna Waregów (Rusów) uległy rychłej slawizacji. U Słowian zachodnich, na terenie dzisiejszej Polski, powstały 2 ośr. organizacji ponadplemiennej: Wiślan — z siedzibą w Krakowie, podbitych przez Świętopełka morawskiego, a od pocz. X w. (podobnie jak plemiona śląskie) podporządkowanych Czechom, i Polan, który ukształtował się na terenie dzisiejszej Wielkopolski, dając początki państwu polskiemu. Ustrój państw. kształtował się także u Słowian połabskich.
Lech Antoni Tyszkiewicz
zgłoś uwagę
Ilustracje
Ostrów Lednicki, zdjęcie lotnicze fot. M. Czasnojć/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ostrów Lednicki, fragment palatium książęcego fot. J. Świgoń/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, Kopiec Krakusa fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia