religia,
zjawisko różnorodnie definiowane i opisywane z wielu perspektyw, najczęściej jako relacja człowieka do sacrum.
religia
Encyklopedia PWN
W starożytności i średniowieczu zwykle formułowano definicje nominalne, będące przekładem terminu religia, np. wg Cycerona pojęcie religia pochodzi z łacińskiego relegare [‘odczytywać ponownie’] i oznacza zdolność odczytywania tego, co jest związane z Bogiem, wg Laktancjusza — z łacińskiego religare [‘wiązać ponownie’] i oznacza związanie człowieka z Bogiem, natomiast wg św. Augustyna z łacińskiego reeligare [‘wybierać ponownie’] w znaczeniu obierać sobie Boga za przedmiot czci. Odpowiednikiem pojęcia religia w tradycjach nieeuropejskich jest zazwyczaj nienaruszalne i święte prawo obowiązujące wyznawców, którego nadprzyrodzony charakter wymaga od nich przyjęcia odpowiedniej postawy duchowej (np. sanatana dharma w hinduizmie). Najogólniej można za religię uznać relację człowieka do różnie pojmowanej świętości (sacrum) i sfery boskiej, manifestującą się w wymiarze doktrynalnym (wiara), w czynnościach religijnych (kult), w sferze społeczno-organizacyjnej (Kościół, wspólnota religijna) i w sferze religijności indywidualnej (np. mistyka). To, co społeczne w religii, jest wzorcem dla rozwijania religijności indywidualnej, która z kolei — przez dokonania jednostek (święty) — powiększa zasób wzorców religijnych dla całej wspólnoty. Relacja między człowiekiem a sacrum zakłada aktywność osoby ludzkiej doświadczającej poczucia świętości, którego zaistnienie świadczy o religijnym charakterze danego zjawiska. Poczucie to manifestuje się w przeżywaniu pragnienia zbliżenia się do sacrum, zjednoczenia z nim, a zarazem w postawie czci, dystansu, a nawet lęku przed nim (tabu). Dzięki doświadczeniu religijnemu sfera sacrum „włamuje się” w świat codzienności i objawia człowiekowi w konkretnym miejscu i czasie (hierofania). Doświadczenie religijne człowieka, od objawienia i ekstazy mistycznej czy transu szamańskiego po przelotne poczucie obecności bóstwa w życiu, jest podstawowym fenomenem podtrzymującym istnienie religii
Doktryna. Doktryna religijna zawiera poglądy dotyczące natury i cech charakterystycznych sfery sacrum oraz jej osobowych postaci. Odpowiadając na potrzebę poznania i zrozumienia otaczającego świata i ludzkiego życia, formułuje też poglądy na temat świata (kosmologia religijna) i człowieka (antropologia religijna). Poglądy na temat sacrum, a zwłaszcza na temat bóstw, obejmują kwestie dotyczące pochodzenia bóstw (teogonia), relacji między nimi oraz ich cech. Kosmologia religijna umieszcza świat w perspektywie religijnej, opisując jego powstanie (kosmogeneza) oraz postać obecną, przedstawianą zwykle jako system sfer kosmicznych: nieba, ziemi, podziemi, połączonych osią kosmiczną (axis mundi) i rządzonych przez kosmiczne prawo czy zasadę. Zajmuje się też kwestią ewentualnego końca kosmosu lub jego przyszłych losów (eschatologia). Antropologia religijna wyjaśnia kwestie pochodzenia człowieka (antropogeneza), określa jego istotę, a także sens i cel istnienia. Zajmuje się związkiem między cielesnymi i duchowymi elementami tworzącymi istotę ludzką oraz jej losem pośmiertnym, zwłaszcza w aspekcie oczekującej go nagrody lub kary za postępowanie w życiu doczesnym (eschatologia). Przekaz doktryny religijnej odbywa się zwykle w formie ustnej za pomocą mitów, w bardziej skomplikowanych systemach religijnych za pośrednictwem ksiąg świętych (uznawanych zazwyczaj przez religie za objawione) i dogmatów (teologia).
Kult. Życie religijne manifestuje się w kulcie, pełniącym istotną rolę w utrwalaniu tradycji religijnych. Na kult składają się wszystkie zachowania i praktyki religijne, od prostych i niesformalizowanych aktów czci wobec sacrum (rytów) po skomplikowane i uschematyzowane systemy rytualne. Charakterystyczny jest silny związek między mitem a rytuałem jako systemami symbolicznymi; uzasadniając się wzajemnie, stanowią one 2 zewnętrzne formy wyrazu tego samego pragnienia przeżywania sacrum przez powrót do pierwotnej sytuacji wzorcowej, za którą w każdej religii uchodzi akt stworzenia kosmosu i człowieka. Grupowe uczestnictwo w rytuale, najczęściej w ściśle określonym dniu (święto), buduje wspólnotę przeżywania, polegającą na przyjęciu sakralnej postawy i zawieszeniu świeckiego oglądu rzeczywistości. Do podstawowych form kultu należą modlitwa, jako słowno-myślowy wyraz relacji do sacrum, i ofiara, jako jej aspekt czynnościowy.
Organizacja i wspólnota religijna. W społeczeństwach prahistorycznych wszyscy członkowie danej społeczności tworzyli jedną wspólnotę religijną. Organizacja religijna tych społeczeństw pokrywała się ze społecznym zorganizowaniem grup ludzkich w rody, bractwa, plemiona, będące autonomicznymi wspólnotami religijnymi, wewnątrz których określone osoby lub grupy pełniły funkcje sakralne. W obrębie tych grup istniały też organizacje ekskluzywne, takie jak tajne stowarzyszenia czy związki misteryjne, o charakterze ezoterycznym, specjalizujące się głównie w rytach inicjacji. W procesie przekształcania się religii plemiennych w religie narodowe i powstawania nowych religii doszło do ukształtowania się elit religijnych (stanu kapłańskiego) i powstania organizacji specyficznie religijnych. Do głównych funkcji tych instytucji należą: wypracowywanie i utrwalanie jednolitych (kanonicznych) zasad religii i form obrzędowych (ortodoksja) oraz sprawowanie kultu dla zadośćuczynienia potrzebom wyznawców danej religii
Klasyfikacja religii. Istnieje wiele sposobów klasyfikowania religii. Według kryterium historycznego rozróżnia się: religie wymarłe, np. starożytnych Egipcjan, Rzymian czy Azteków, oraz religie żywe, np. chrześcijaństwo. Ze względu na sposób powstawania wyodrębnia się: religie naturalne, uważane przez wyznawców za istniejące zawsze, oraz religie objawione, u których początku jawi się postać założyciela, proroka czy reformatora. Przyjmując za kryterium sposób pojmowania przez daną religię istot boskich, wyróżnia się następujące formy religii: monoteizm, panenteizm, henoteizm i politeizm. Wedle tego samego kryterium dzieli się również religie na: teocentryczne (np. islam), akcentujące transcendencję Boga, i kosmocentryczne (np. hinduizm), akcentujące immanencję bóstwa. Ze względu na etniczną przynależność wyznawców można wyróżnić religie: plemienne, narodowe (shintō, hinduizm, judaizm) i ponadnarodowe religie uniwersalistyczne o zasięgu światowym, prowadzące działalność misyjną (buddyzm, chrześcijaństwo, islam).
Geneza religii i jej rozwój. Zróżnicowanie systemów religijnych utrudnia stosowanie jednej, nadrzędnej metody w badaniach zjawiska religii jako aspektu kultury ludzkiej i natury człowieka. Początkowe badania naukowe nad religią skupiały się na kwestii genezy religii, dotarcia do jej najpierwotniejszej formy. Utożsamiano ją z magią, fetyszyzmem, szamanizmem, animizmem, kultem przodków, manaizmem, totemizmem, pramonoteizmem, odkrywanych wśród współczesnych kultur plemiennych. Obecnie religioznawcy dość powszechnie uważają, że udzielenie odpowiedzi na pytanie o elementarną formę religii nie jest możliwe. Na podstawie zachowanych pochówków obrzędowych część badaczy odnosi istnienie wierzeń religijnych już do okresu środkowego i górnego paleolitu. Przypuszczalnie w neandertalskiej kulturze mustierskiej, z większą pewnością zaś w późniejszych kulturach zbieracko-łowieckich obecny był szamanizm jako animistyczna wizja świata i technika ekstatycznego kontaktu z sacrum. Manifestowały się także inne formy religii, takie jak totemistyczne relacje ze światem zwierzęcym czy symbolika płodności i obfitości (figurki tzw. Wenus paleolitycznej). W procesie rewolucji neolitycznej na pierwsze miejsce wysunął się mityczno-rytualny kompleks Wielkiej Bogini Matki, który na obszarze Bliskiego Wschodu stał się podstawą politeistycznych religii cywilizacji starożytnych.
Najważniejszy w dziejach religii był okres pomiędzy VI w. p.n.e. i VII w. n.e. Powstały wtedy i ukształtowały się religie dominujące we współczesnym świecie pod względem znaczenia i liczby wyznawców. W Chinach — taoizm oraz kult Konfucjusza i jego nauki, które w zasadniczym stopniu określiły kształt kultury całego Dalekiego Wschodu (Chiny, Korea, Japonia), w Indiach — hinduizm w swojej klasycznej postaci oraz buddyzm, który przed końcem tego okresu zapuścił korzenie również w Chinach, Korei i Azji Południowo-Wschodniej; z kolei Bliski Wschód zrodził fenomen religii monoteistycznych (judaizm, chrześcijaństwo, islam), z których 2 ostatnie miały się stać religiami uniwersalistycznymi o największym zasięgu oddziaływania i największej liczbie wyznawców.
Dzieje religii to niezwykle złożony i uwarunkowany wieloma czynnikami proces zmian zachodzących zarówno w strukturze wewnętrznej religii, jak i w relacjach pomiędzy poszczególnymi religiami a światem zewnętrznym, czyli pomiędzy sferą sakralną a sferą świecką. W społeczeństwach prahistorycznych i wczesnohistorycznych obie sfery przenikały się wzajemnie, znaczna zaś część przejawów życia społecznego i zachowań indywidualnych była nacechowana sakralnym stosunkiem do rzeczywistości. W miarę rozwoju kultury i cywilizacji, czemu towarzyszył rozwój specjalizacji we wszystkich dziedzinach życia społecznego, następował proces rozdzielania się sfery świeckiej i sakralnej. W Europie proces ten rozpoczął się już w starożytnej Grecji i Rzymie, uległ zahamowaniu w średniowieczu i ponownie nasilił się w czasach nowożytnych, zwłaszcza od oświecenia. W miarę rozwoju nauki, techniki i urbanizacji życia społecznego następowało coraz szybsze zeświecczenie (sekularyzacja) tych dziedzin kultury, które dotychczas były zdominowane przez myśl religijną (interpretacja kosmosu, etyka). We współczesnych czasach do sekularyzacji życia społecznego przyczyniła się również powszechna świadomość istnienia wielu religii, propagujących różne wartości i cele religijne, która pogłębia relatywizm w kwestiach wiary. Rozwój cywilizacji i wynikające z niego negatywne następstwa, odczuwane coraz częściej jako zagrożenie dla całej ludzkości, są być może głównymi przyczynami coraz mocniej odczuwanej w ostatnich dziesięcioleciach potrzeby wtórnej sakralizacji życia. Wyraża się ona m.in. w różnego rodzaju nurtach fundamentalizmu religijnego oraz w rosnących tendencjach do zakładania nowych, synkretycznych religii, czerpiących wzory głównie z duchowości Wschodu oraz tradycji przedchrześcijańskich. Wyrazem tych dążeń są również nurty parareligijne, od magii do ruchu New Age. Natomiast w postkolonialnych społecznościach plemiennych przybierają one postać ruchów synkretystycznych o podłożu mesjanistycznym i natywistycznym, łączących w sobie elementy chrześcijańskie z elementami dawnych religii plemiennych (afrochrześcijańskie religie).
Wraz z rozwojem religioznawstwa porównawczego w XIX w. doszło do utworzenia listy 5 wielkich religii światowych: buddyzmu, chrześcijaństwa, islamu, hinduizmu i judaizmu. Do mniejszych religii światowych zaliczono konfucjanizm, taoizm, dźinizm, shintō i zaratusztrianizm. W XX w. do listy wielkich religii światowych dołączono sikhizm i bahaizm. Współczesne zestawienia wymieniają w porządku alfabetycznym 12 najważniejszych religii światowych: bahaizm, buddyzm, chrześcijaństwo, dźinizm, hinduizm, islam, judaizm, konfucjanizm, shintō, sikhizm, taoizm, zaratusztrianizm. Statystyki religii notują w przybliżeniu 5 mld ludzi deklarujących się jako religijnych i praktykujących swą religijność w ponad 4200 rejestrowanych religiach Wśród ludności świata (dane szacunkowe) 32% to chrześcijanie, 17,4% — muzułmanie, 16,6% — agnostycy, 14,4% — inni (włączając wyznawców judaizmu i sikhów), 13,3% — hindusi i 6,3% — buddyści.
Bibliografia
Religie świata, red. E. Dąbrowski, Warszawa 1957;
W. James Doświadczenia religijne, Warszawa 1958;
L. Kaczmarek Istota i pochodzenie religii, Poznań 1958;
Z. Poniatowski Istota i struktura religii, Kielce 1958;
J. Wach Socjologia religii, Warszawa 1961;
T. Margul Sto lat nauki o religiach świata, Warszawa 1964;
Socjologia religii, red. F. Adamski, Kraków 1983;
G. Lanczkowski Wprowadzenie do religioznawstwa, Warszawa 1986;
M. Eliade Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1–3, Warszawa 1988–97;
É. Durkheim Elementarne formy życia religijnego, Warszawa 1990;
A. Tokarczyk Wymarłe religie świata, Warszawa 1991;
J. Waardenburg Religie i religia. Systematyczne wprowadzenie do religioznawstwa, Warszawa 1991;
Z.J. Zdybicka Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Lublin 1993;
P. Tillich Pytanie o Nieuwarunkowane. Pisma z filozofii religii, Kraków 1994;
J.M. Bocheński Religia, w: Dzieła zebrane, t. 6, Kraków 1995;
T. Węcławski Wspólny świat religii, Kraków 1995;
A. Bronk Nauka wobec religii (teoretyczne podstawy nauk o religii), Lublin 1996;
Th. Luckmann Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym społeczeństwie, Kraków 1996;
M. Eliade W poszukiwaniu historii i znaczenia religii, Warszawa 1997;
M. Rusecki Istota i geneza religii, Lublin–Sandomierz 1997;
N. Luhmann Funkcja religii, Kraków 1998;
M. Eliade Sacrum i profanum. O istocie religijności, Warszawa 1999;
D.M. Wulff Psychologia religii, Warszawa 1999;
R. Stark, W.S. Bainbridge Teoria religii, Kraków 2000;
Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, t. 1–10, Warszawa 2001–03.
