radio
 
Encyklopedia PWN
radio
[łac. radius ‘promień’],
środek masowego komunikowania, służący do rozpowszechniania audycji słownych i muzycznych o zróżnicowanym charakterze (m.in.: informacyjnych, rozrywkowych, kulturalnych, literackich, teatru radiowego, oświatowych, edukacyjnych, sportowych), adresowanych do szerokiego audytorium.
Powstanie radia jest związane z odkryciem fal elektromagnetycznych przez H. Hertza (1887), wynalazkami E. Branly’ego, O. Lodge’a, A. Popowa, ustaleniami i doświadczeniami G. Marconiego, który 1894 zbudował aparaturę do bezprzewodowego przesyłania i odbierania fal elektromagnetycznych, 1899 przesłał sygnał drogą radiową przez cieśninę La Manche, a 1901 przez Ocean Atlantycki. Pierwsza publiczna audycja radiowa została nadana 1914 w Belgii. Rozwój radiofonii rozpoczął się po 1918 (upowszechnienie radia jako środka łączności w wojsku w czasie I wojny światowej oraz pojawienie się pierwszych produkowanych fabrycznie radioodbiorników). Proces tworzenia radiofonii państwowej oraz powstawania narodowych audytoriów przypadł na 1920–30; w Europie powstawały towarzystwa radiofoniczne (prywatne bądź z udziałem kapitału państwowego), uruchamiano emisję stałych programów; na początku lat 30. program radiowy był nadawany we wszystkich europejskich krajach. Po I wojnie światowej obszarem szybkiego rozwoju radiofonii stały się Stany Zjednoczone; w Pittsburghu 1920 (przełamanie monopolu państwa) rozpoczęła działalność pierwsza na świecie stacja radiowa (KDKA), następnie kolejne, w tym o charakterze komercyjnym, które od 1927 praktykowały sprzedaż czasu antenowego, dając początek reklamie radiowej, będącej z czasem głównym źródłem ich utrzymania. W 1926 powstała sieć National Broadcasting Company (NBC), 1927 Columbia Broadcasting System (CBS), a 1943 American Broadcasting Companies (ABC). Ład w eterze nadzorowała Federalna Komisja Radiowa (1927). Liczba radioodbiorników w USA wzrosła z kilkuset tys. na początku lat 20. do 14 mln 10 lat później (1940 — 44 mln). W połowie lat 20. radiofonia rozwijała się także w Azji (Japonia 1925, Indie 1926) i Ameryce Południowej (Brazylia 1923). Popularność radia i zwiększająca się liczba nadawców spowodowała konieczność międzynarodowego uregulowania problemu rozdziału częstotliwości między poszczególne radiofonie krajowe oraz radiostacje; uzgodnienia w tej sprawie zostały podjęte w Genewie (1926), następnie Pradze (1929), Lucernie (1933), Montreux (1939); 1926 w Europie działały 123 radiostacje o łącznej mocy 116 kW, 1939 moc radiostacji europejskich wynosiła 10700 kW.
W początkowym okresie radio pełniło przede wszystkim funkcję przekaźnika treści muzycznych i kulturalnych, upowszechniało kulturę muzyczną oraz kulturę języka i wypowiedzi, tworząc standardy w tej dziedzinie, umożliwiało szersze niż dotąd uczestnictwo w życiu publicznym, w tym kulturalnym oraz politycznym, działając na rzecz demokratyzacji społeczeństw, do których docierało. Od końca lat 20. radio ewoluowało w kierunku medium o zasięgu międzynarodowym; do emisji programów przeznaczonych dla obszarów kolonialnych przystąpiły radiofonie holenderskie i francuskie, program dla zagranicy nadawało radio niemieckie. Założona 1922 w Wielkiej Brytanii British Broadcasting Corporation (BBC) nadawała programy na Bliski Wschód i Daleki Wschód, do Indii, Afryki i Ameryki Północnej oraz krajów europejskich (początkowo w języku angielskim, następnie także w językach narodowych), od 1938 w ramach tzw. BBC External Service. W 1931 emisję rozpoczęło Radio Watykan. Umiędzynarodowienie emisji oraz wykorzystywanie radia do celów politycznych spowodowało zagłuszanie programów, praktykowane od początku lat 30. Zwiększające się znaczenie radia, w tym jako przekaźnika informacji (1930 NBC zainaugurowała emisję regularnych serwisów informacyjnych), było przyczyną konfliktów z wydawcami prasy. Mediom drukowanym trudno było sprostać konkurencji z radiem, przewyższającym je szybkością informowania, mającym dostęp do osób nieumiejących czytać oraz charakteryzującym się stosunkowo niewielkimi kosztami rozpowszechniania programów. Znaczenie radia dostrzeżono w krajach totalitarnych (III Rzesza, Włochy, ZSRR); podporządkowane państwu stanowiło instrument indoktrynacji społeczeństwa.
W czasie II wojny światowej radio umożliwiało docieranie z informacjami za linie frontów, m.in. do krajów okupowanych przez Niemcy, pełniło funkcje dywersyjne, podtrzymywało ducha oporu oraz wiarę w zwycięstwo (m.in. audycje BBC oraz założonej 1942 Voice of America — Głosu Ameryki, stacji emitującej program w ponad 40 językach, w Polsce radiostacja „Świt” oraz radiostacja AK „Błyskawica”). Po zakończeniu wojny radio nadal pełniło istotne funkcje informacyjne, stając się nieodłączną częścią życia codziennego. Zapoczątkowany przed 1939 obyczaj emisji w językach obcych (program dla zagranicy) został upowszechniony i był realizowany przez większość radiofonii (BBC nadawała w prawie 40 językach, Radio France International w ponad 20). W miarę zaostrzającej się sytuacji międzynarodowej radio stało się jednym z głównych instrumentów propagandowych zimnej wojny; 1946 została założona rozgłośnia RIAS, nadająca dla ludności w amerykańskim sektorze Berlina i w strefie okupacyjnej w Niemczech, od 1949 także dla mieszkańców strefy sowieckiej, 1950 z inicjatywy USA zostało założone Radio Wolna Europa, emitujące do krajów europejskich zależnych od ZSRR (w tym do Polski), 1953 Radio Swoboda (następnie Radio Liberty), nadające w językach narodów zamieszkujących ZSRR (1972 w 17 językach). Mimo intensywnego zagłuszania audycje tych stacji (a także Voice of America oraz BBC) odegrały istotną rolę w przełamaniu monopolu informacyjnego władz komunistycznych w krajach leżących za „żelazną kurtyną”.
W okresie powojennym radio stało się powszechnym środkiem przekazu w Europie i Ameryce Północnej oraz dynamicznie rozwijającym się na innych kontynentach; przyczynił się do tego m.in. dalszy spadek cen radioobiorników i ich udoskonalenie techniczne (przenośne radioodbiorniki bateryjne) oraz możliwość nadawania w pasmie UKF; 1950–60 liczba odbiorników wzrosła w USA 2-krotnie, w ZSRR 4-krotnie, w Chinach 7-krotnie. W latach 70. użytkowano na świecie ok. 1 mld radioodbiorników, liczba użytkowanych radioodbiorników na przełomie XX i XXI w. jest szacowana na ok. 2 mld.
Podległość radiofonii ustawodawstwu państwowemu w demokracjach zachodnioeuropejskich nie oznaczała zależności od państwa, czego przejawem była idea radiofonii publicznej, autonomicznej wobec czynników politycznych, utrzymującej się z opłat abonamentowych i reklam (bądź wyłącznie abonamentu), której misją była realizacja szeroko rozumianego interesu społecznego (funkcje informacyjne, kulturotwórcze, opiekuna-mecenasa kultury, edukacyjno-poradnicze). Od połowy lat 50. zaczęły powstawać stacje komercyjne (pierwsze m.in. w Wielkiej Brytanii w końcu lat 30.), utrzymujące się z reklam, których programy były adresowane do określonego (pod względem wieku i oczekiwań) odbiorcy, oparte przede wszystkim na muzyce rozrywkowej i blokach informacyjnych (radio formatowe). W końcu XX w. w Europie działało ok. 9 tys. stacji radiowych, wśród których można wyróżnić następujące typy: radiofonie publiczne o zasięgu ogólnokrajowym dysponujące zwykle 2–4 kanałami, sieci komercyjne o zasięgu ogólnokrajowym, prywatne sieci lokalne oraz stacje radiowe o zasięgu lokalnym lub regionalnym (miejskim). W ostatnim 20-leciu XX w. charakterystycznym zjawiskiem był rozwój radiofonii tematycznej (radio wyłącznie informacyjne, muzyczne, poświęcone zagadnieniom gospodarczym) oraz lokalnej (o charakterze m.in. komercyjnym), poświęcającej większość uwagi problemom regionu i miejsca zamieszkania słuchaczy.
W końcu lat 80. działało na świecie ok. 30 tys. stacji radiowych, najwięcej w USA (ok. 12 tys., w tym 95% prywatnych), w Europie — ponad 10 tys., w Ameryce Południowej — ok. 4,9 tys., w Azji — 3 tys., w Afryce — ok. 1 tys.). Na przełomie XX i XXI w. do krajów o najbardziej rozwiniętej radiofonii należą Stany Zjednoczone, gdzie 99% gospodarstw domowych posiada co najmniej 1 odbiornik (na 1000 mieszkańców przypada ponad 2 tys. odbiorników), Wielka Brytania (na 1000 mieszkańców — ok. 1200 odbiorników), Czechy i Słowacja (ponad 800), Dania (ponad 800); Polska (ok. 430), Indie (ok. 80). We wszystkich krajach radio podlega ustawodawstwu państwowemu, co wynika z konieczności przydziału fal poszczególnym stacjom oraz dbałości o interesy polityki wewnętrznej i zagranicznej. Krajowe instytucje radiowe są zrzeszone w organizacjach o charakterze międzynarodowym (Europejska Unia Radiofoniczna, EBU). W 1948 została ustanowiona nagroda Prix Italia, przyznawana za utwory skomponowane, napisane i wyreżyserowane dla radia; inne międzynarodowe nagrody m.in.: Monaco Radio Prize, EBU International Radio Competition, Sony Awards.
Międzynarodowa współpraca radiowa polega na wymianie programów (m.in. informacyjnych i publicystycznych), organizowaniu wspólnych imprez lub konkursów (Prix Italia, Prix Japan — poświęcone twórczości oświatowej, i in.).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia