przewrót majowy
 
Encyklopedia PWN
przewrót majowy,
wojskowy zamach stanu, dokonany 12–14 V 1926 przez J. Piłsudskiego.
Po zaprzestaniu pełnienia funkcji Naczelnika Państwa Piłsudski nie zrezygnował z wpływu na bieg spraw publicznych; po powołaniu 28 V 1923 rządu Chjeno-Piasta z W. Witosem na czele, Piłsudski ostentacyjnie przeniósł się do Sulejówka, a 30 V podał się do dymisji z zajmowanego stanowiska szefa Sztabu Generalnego; okres 1923–24 wykorzystał do aktywizacji środowiska kombatanckiego w celu stworzenia własnej siły politycznej potrzebnej mu do pozaparlamentarnego zdobycia władzy; rozwinął ożywioną działalność publicystyczną i pisarską, by rozbudować własną legendę i skompromitować przeciwników politycznych; w licznych wystąpieniach ostro krytykował Narodową Demokrację, nieudolności systemu parlamentarno-demokratyczne (m.in. „sejmokrację”, „partyjniactwo”, korupcję); domagał się ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz władzy wykonawczej; żądał pozbawienia sejmu wpływu na armię. Występował pod hasłem sanacji — politycznego i moralnego uzdrowienia kraju; w tej akcji zyskał poparcie stronnictw lewicy, przekonanych że po dojściu do władzy przeprowadzi on reformy społeczne; poważne oparcie stanowili związani z nim oficerowie wywodzący się głównie z Legionów Polskich i POW; Piłsudski utrzymywał też kontakty z niektórymi kołami konserwatywnymi.
U podłoża przewrotu majowego leżała pogarszająca się sytuacjia polityczna i gospodarcza państwa (traktaty lokarneńskie 1925, zachwianie waluty, niestałość rządów). Po dymisji A. Skrzyńskiego, 10 V 1926 utworzono gabinet z W. Witosem jako premierem, będący nawrotem do niepopularnych rządów Chjeno-Piasta; przeciw rządowi ostro wystąpiły stronnictwa lewicy parlamentarnej; powszechne niezadowolenie polityczne wykorzystał Piłsudski. Na czele wiernych mu oddziałów wojskowych, zgrupowanych w Rembertowie (pod pretekstem ćwiczeń wojskowych, na rozkaz byłego ministra spraw wojskowych generała L. Żeligowskiego), udał się 12 V 1926 do Warszawy, licząc, że demonstracja ta spowoduje przekazanie mu władzy. Mimo prób mediacji (12 V rozmowa Piłsudskiego z prezydentem S. Wojciechowskim na moście Poniatowskiego, a w nocy z 12 na 13 V z marszałkiem sejmu M. Ratajem) rząd zdecydował się bronić legalnej władzy, wprowadził stan wyjątkowy w Warszawie, województwo warszawskie i części lubelskiego oraz wezwał posiłki wojskowe z okręgu lwowskiego i Wielkopolski. Do akcji Piłsudskiego włączyli się jego zwolennicy ze Strzelca; poparły go też stronnictwa lewicy parlamentarnej: PPS, Stronnictwo Chłopskie, PSL „Wyzwolenie”, niektóre partie mniejszości narodowej, KPP; 13 V został zorganizowany przez PPS strajk kolejarzy, który miał opóźnić nadejście wojsk wiernych rządowi. Po 3-dniowych walkach ulicznych oddziały Piłsudskiego opanowały całą Warszawę. Prezydent Wojciechowski wraz z rządem 14 V przenieśli się do Wilanowa, gdzie w późnych godzinach wieczornych, podali się do dymisji. W nocy z 14 na 15 V obowiązki głowy państwa przejął Rataj; w porozumieniu z Piłsudskim nakazał bezzwłocznie zawieszenie broni, a 15 V powołał rząd K. Bartla z Piłsudskim jako ministrem spraw wojskowych; 31 V 1926 Piłsudski został wybrany na Prezydenta RP, ale zrzekł się tej godności, a na kandydata wysunął I. Mościckiego, którego wybór 1 VI na prezydenta zalegalizował przewrót majowy i zapoczątkował okres zw. rządami sanacji; faktyczna władza znalazła się w rękach Piłsudskiego, który nie rozwiązał parlamentu, ale pozbawił go roli nadrzędnej, dążąc do zdecydowanego wzmocnienia władzy wykonawczej; przeprowadził „rewolucję bez rewolucyjnych konsekwencji”. W przewrocie majowym po stronie rządowej uczestniczyło ok. 8 tysięcy żołnierzy, po stronie Piłsudskiego — ok. 13 tysięcy; śmierć poniosło 379 osób (w tym 164 cywilów), a 920 zostało rannych; straty materialne oszacowano na ok. 200 tysięcy złotych.
Bibliografia
A. Garlicki Przewrót majowy, Warszawa 1987.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Przewrót majowy fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia