protestantyzm,
nazwa przyjęta dla Kościołów i wspólnot chrześcijańskich wywodzących się z reformacji XVI w.
protestantyzm
Encyklopedia PWN
Termin protestantyzm pochodzi od protestu, jaki stany ewangelickie przedłożyły 1529 na sejmie Rzeszy w Spirze wobec uchwał podjętych tam przez katolicką większość, żądającą położenia kresu dalszemu rozwojowi reformacji. Pod pojęciem protestantyzmu początkowo rozumiano ewangelickie Kościoły i wyznania powstałe w XVI w., zorganizowane w opozycji do Kościoła rzymskokatolickiego; z czasem pojęcie to rozszerzono na Kościoły i wyznania powstałe w wyniku tzw. drugiej reformacji (XVII–XVIII w.). Do protestantyzmu historycznego (z XVI w.) należą: luteranizm, kalwinizm, zwinglianizm (Ulrich Zwingli) i anglikanizm. Z tych wyznań, głównie z anglikanizmu, wyłoniły się następnie dalsze wspólnoty religijne: anabaptyści, mennonici, unitarianie (unitarianizm), kwakrzy, pietyści (pietyzm), baptyści, metodyści (metodyzm), adwentyści, purytanie, independenci i in. W XIX i XX w. pojawiły się, najpierw w USA, grupy na pograniczu chrześcijaństwa (mormoni, świadkowie Jehowy, łączenie chrześcijaństwa z religiami wschodnimi i afrykańskimi), a w XX w. liczne Kościoły ewangeliczne (np. Kościół Chrystusowy, ewangeliczni chrześcijanie) i zielonoświątkowe (zielonoświątkowcy), ponawiające właściwe początkom protestantyzmu hasło powrotu do Biblii i chrześcijaństwa pierwotnego. Pod względem organizacyjnym protestantyzm jest bardzo rozdrobniony, co utrudnia oszacowanie liczby protestantów (ok. 800 mln); protestanci dominują w Skandynawii, stanowią wyraźną większość w północnych Niemczech, Wielkiej Brytanii i USA (tu malejącą) i znaczną część chrześcijan w Afryce.
Do głównych zasad łączących doktryny wszystkich Kościołów i wyznań protestanckich należą: 1) jedynym źródłem Objawienia jest Biblia, w związku z czym znaczenie tradycji chrześcijańskiej jest ograniczone (część protestantów uznaje jednak dogmaty przyjęte przez 4 pierwsze sobory powszechne); 2) człowiek dostępuje usprawiedliwienia wyłącznie dzięki łasce (sola gratia), przez wiarę (sola fide); 3) akcentowanie indywidualizmu religijnego i roli subiektywnej świadomości religijnej; 4) odrzucenie wszelkich pośredników w kontakcie wiernych z Bogiem (czyli kapłanów) i odrzucenie spowiedzi indywidualnej; 5) praktykowanie tylko 2 sakramentów: sakramentu chrztu oraz sakramentu Wieczerzy Pańskiej pod 2 postaciami (interpretacja sakramentów stała się jedną z podstawowych przyczyn różnicowania się protestantyzmu); 6) odrzucenie kultu Marii, świętych, relikwii oraz odpustów, zakonów i celibatu; 7) Kościół jest rozumiany głównie jako instytucja niewidzialna, zgromadzenie wierzących w Jezusa Chrystusa, z czym wiąże się nieuznawanie hierarchii kościelnej w znaczeniu katolickim (biskupstwa jako pełni kapłaństwa pochodzącej z sukcesji apostolskiej, prymatu papieża); 8) dopuszczanie wiernych do udziału w zarządzaniu organizacją kościelną.
Pod względem organizacyjnym w protestantyzmie występują 4 typy ustroju kościelnego: episkopalny (oparty na władzy biskupów), konsystorski (oparty na władzy konsystorza, czyli rady duchownych i świeckich), synodalny (oparty na władzy synodów), kongregacjonalny (oparty na samodzielności poszczególnych gmin — parafii). Kościoły protestanckie są samodzielne w granicach poszczególnych państw. We współczesnym protestantyzmie powstały i rozwijają się tendencje integracyjne, które doprowadziły do uformowania się ruchu ekumenicznego. Najbardziej wymownym przykładem wewnątrzprotestanckiej ekumenii stało się podpisanie 1973 Konkordii leuenberskiej, która dała początek tzw. Leuenberskiej Wspólnocie Kościołów europejskich, uznających wzajemnie urząd duchownego, zwiastowanie słowa i sprawowanie sakramentów — tzw. wspólnota ołtarza i ambony (Kościoły protestanckie tradycji luterańskiej, reformowanej i metodystycznej).
W Polsce idee reformacji upowszechniły się za panowania ostatnich Jagiellonów. Na terenach wchodzących w skład I Rzeczypospolitej znajdowały się zbory luterańskie (głównie Wielkopolska), reformowane (Małopolska i Litwa), braci czeskich (Wielkopolska), jak również niewielkie skupiska anabaptystów, z których okres kontrreformacji przetrwali jedynie mennonici na Żuławach. Pojawił się również nurt radykalnej reformacji (bracia polscy). Po wprowadzeniu w życie reformy trydenckiej, skutkującej odnową katolicyzmu, a zarazem przeciwdziałaniem reformacji, i to zarówno za pomocą argumentów teologicznych, jak i środków nacisku politycznego (kontrreformacja) postęp protestantyzmu w Polsce został zahamowany. Od czasów reformacji były podejmowane próby zjednoczenia protestantyzmu, m.in. w Koźminku 1555 (bracia czescy i kalwini), Sandomierzu 1570 (luteranie, kalwini i bracia czescy) czy też 1828–49 w postaci wspólnego konsystorza (luteranie i kalwini). W 400. rocznicę podpisania zgody sandomierskiej luteranie polscy (członkowie Kościoła ewangelicko-augsburskiego) i ewangelicy reformowani (kalwini i spadkobiercy braci czeskich) utworzyli tzw. wspólnotę ołtarza i ambony, którą następnie w wymiarze europejskim usankcjonowała Konkordia leuenberska. Dzięki jej ratyfikacji 1997 do wspólnoty tej zostali włączeni także polscy metodyści. W Polsce największą grupę stanowią luteranie.
