prawosławie
 
Encyklopedia PWN
prawosławie, ortodoksja
[gr. orthodoxía ‘prawidłowy kult’, ‘prawidłowa wiara’],
chrześcijaństwo wschodnie charakteryzujące się ciągłością tradycji od czasów apostolskich, własną liturgią i niezależnością lokalnych Kościołów (Kościoły prawosławne), stanowiące jedną z 3 wielkich gałęzi chrześcijaństwa.
Historia. Kolebką prawosławia było Bizancjum; początkowo kształtowało się ono w ramach lokalnych Kościołów wschodnich, spośród których dość wcześnie dominującą rolę zaczął odgrywać patriarchat w Konstantynopolu. Wyodrębnianie się prawosławia ze starożytnego Kościoła powszechnego było procesem długotrwałym, w którym decydujące znaczenie miały 2 czynniki: rywalizacja między biskupami Rzymu i Konstantynopola o prymat w świecie chrześcijańskim oraz narastające między Kościołami zachodnim i wschodnim różnice w formach życia kościelnego (liturgia, prawo kościelne), do których dochodziły jeszcze rozbieżności w sferze doktryny (np. Filioque); w pewnych okresach rywalizacja między obiema stolicami świata chrześcijańskiego przeradzała się w jawny konflikt (np. za patriarchy Focjusza). Kiedy 1054 doszło w końcu do ostatecznego rozłamu w chrześcijaństwie (schizma wschodnia) i całkowitego uniezależnienia się Kościoła prawosławnego od Rzymu, prawosławie było już ukształtowane jako odrębne wyznanie pod względem doktrynalnym, kultowym i organizacyjnym (od 588 patriarcha Konstantynopola nosił tytuł Patriarchy Ekumenicznego), a w następstwie działalności misjonarzy greckich (zwłaszcza w IX i X w.) przeniknęło do Bułgarii, Rumunii, Serbii oraz na Ruś Kijowską. Podbój Bizancjum przez uczestników IV wyprawy krzyżowej i założenie tam 1204 Cesarstwa Łacińskiego przekreśliły nadzieje na zjednoczenie Kościołów wschodniego i zachodniego, i w dużej mierze zaważyły na tym, że działania zmierzające do przywrócenia jedności w chrześcijaństwie (m.in. unia liońska 1274, unia florencka 1439, unia brzeska w Polsce 1596) nie przyniosły trwałych rezultatów; upadek Bizancjum 1453 przekreślił, ze względów politycznych, szanse podejmowania dalszych starań pojednawczych i ostatecznie utrwalił rozdział obydwu Kościołów. Po upadku Bizancjum główne centrum prawosławia w coraz większym stopniu stawała się Rosja, a zwłaszcza od 1589, kiedy Moskwa została wyniesiona do rangi patriarchatu (Rosyjski Kościół Prawosławny). Dopiero w XIX i XX w. powstały autokefaliczne Kościoły na Półwyspie Bałkańskim i w środkowowschodniej Europie: 1830 w Serbii, 1833 w Grecji, 1859 w Rumunii, 1872 w Bułgarii, 1922 w Albanii, 1925 w Czechosłowacji, 1925 w Polsce (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny). Najnowszym rozdziałem w dziejach prawosławia jest rozwój tendencji ekumenicznych, przejawiający się w prowadzeniu dialogu zarówno z Kościołami zachodnimi (zwłaszcza od Soboru Watykańskiego II), jak i wschodnimi (Kościoły przedchalcedońskie).
Doktryna, kult, organizacja. Prawosławie opiera się na Biblii i tradycji, za którą uznaje się orzeczenia pierwszych 7 soborów i pisma Ojców Kościoła. Pod względem doktrynalnym prawosławie różni się od katolicyzmu tylko w kilku kwestiach, a mianowicie: 1) twierdzi, że Duch Święty pochodzi od Ojca (wg części teologów tylko od Ojca), odrzucając tym samym formułę Filioque, 2) nie uznaje czyśćca, 3) nie uznaje za dogmat stwierdzeń o Niepokalanym Poczęciu i Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny, 4) nie uznaje prymatu biskupa Rzymu w chrześcijaństwie, odrzuca zwłaszcza dogmat o nieomylności papieża. Znaczne różnice między prawosławiem i in. wyznaniami chrześcijańskimi występują w zakresie liturgii i kultu. Uznając, jak katolicyzm, 7 sakramentów, prawosławie praktykuje chrzest przez trzykrotne zanurzenie w wodzie, po którym kapłan (nie biskup) udziela bezpośrednio sakramentu bierzmowania; komunii świętej udziela się pod 2 postaciami (chleba i wina); w liturgii stosuje się obrządek bizantyński z językami: starogreckim, staro-cerkiewno-słowiańskim lub językami narodowymi; w obrzędach duże znaczenie ma śpiew (chóralny i solowy), lecz nie używa się instrumentów; praktykuje się kult obrazów (ikona) i relikwii, lecz zakazane jest oddawanie czci rzeźbom, a także udzielanie odpustów. W kulcie doniosłą rolę odgrywa cześć świętych, a zwłaszcza kult Matki Bożej (Bogurodzicy). Głosząc wiarę w jeden powszechny Kościół, prawosławie odrzuca ideę centralnej władzy kościelnej, przyznając Patriarchatowi w Konstantynopolu tylko prymat honorowy; pod względem organizacyjnym prawosławie opiera się na zasadzie autokefalii poszczególnych Kościołów; na czele autokefalicznych Kościołów (patriarchatów i egzarchatów) stoją patriarchowie bądź metropolici, sprawujący jurysdykcję przy udziale synodów; decyzje w najważniejszych sprawach są podejmowane na soborach. W dziedzinie dyscypliny kościelnej prawosławie opiera się na kanonach soborów powszechnych i synodach lokalnych. W prawosławiu istnieją 3 stopnie święceń kapłańskich: diakon, ksiądz i biskup, przy czym biskupi diecezjalni, metropolici i patriarchowie są wybierani najczęściej spośród mnichów. Celibat obowiązuje tylko mnichów i biskupów. W prawosławiu od samego początku wielką rolę odgrywał monastycyzm, którego symboliczną reprezentację stanowi tzw. republika monastyczna na górze Athos — zespół ok. 20 klasztorów podlegający formalnemu zwierzchnictwu Patriarchy Ekumenicznego w Konstantynopolu. Szacunkowa liczba wyznawców — 150 mln.
Bibliografia
J. Keller Prawosławie, Warszawa 1982;
W. Łosski Teologia mistyczna Kościoła wschodniego, Warszawa 1989;
S. Bułgakow Prawosławie, Białystok–Warszawa 1992;
P. Evdokimov Sztuka ikony. Teologia piękna, Warszawa 1999;
W. Łosski Teologia dogmatyczna, Białystok 2000;
A. Schmemann Droga prawosławia w historii, Białystok 2001;
K. Ware Prawosławna droga, Białystok 2001;
tegoż Kościół prawosławny, Białystok 2002;
M. Afanasjew Kościół Ducha Świętego, Białystok 2002.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Epifanii święto, liturgia w cerkwi Anatolija i Feodosija w Ławrze Peczerskiej w Kijowie (Ukraina)fot. S. Tarasow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Drohiczyn, Święto Objawienia Pańskiego w Kościele prawosławnym, obrzęd poświęcenia wodyfot. A. Olej/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny (wnętrze) fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Władymir, cerkiew Pokrowa nad rzeką Nerlą w pobliżu Władymiru (Rosja)fot. T. Barucki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia