niewolnictwo
 
Encyklopedia PWN
niewolnictwo,
stosunek zależności, w którym jednostka stanowi własność innego człowieka lub instytucji (świątyni, państwa); źródła niewolników: jeńcy i brańcy, sprzedaż i samosprzedaż, niewola za długi, potomstwo niewolników.
Niewolnicy istnieli we wszystkich cywilizacjach antycznych, głównie jako służba (niewolnictwo domowe). W Grecji od VI w. p.n.e. emancypacja ludności zależnej i rozkwit rzemiosła, przy niechęci wolnych do podejmowania pracy najemnej, wywołały popyt na niewolników, kupowanych u okolicznych ludów. W dużych miastach (Ateny, Korynt, Syrakuzy, miasta Jonii) w V–IV w. p.n.e. niewolnicy mogli stanowić ok. 1/4 mieszkańców. Jedynymi prawdziwie niewolniczymi społeczeństwami antycznymi, w których praca niewolnicza dominowała w podstawowych dziedzinach gospodarki, były społeczeństwa w Italii i na Sycylii w III w. p.n.e.–II w. n.e. Polowania na ludzi towarzyszące podbojom rzymskim i tolerowane przez Rzym korsarstwo, utrzymywały cenę niewolników na niezwykle niskim poziomie i sprawiły, że ich praca dominowała w rolnictwie, rzemiośle, górnictwie i wszelkiego rodzaju usługach. Ogromna koncentracja niewolników i nieludzkie warunki egzystencji w wielkich majątkach doprowadziły do powstań niewolników na Sycylii (136–132 p.n.e. i 104–101 p.n.e.) i w Italii (powstanie Spartakusa 73–71 r. p.n.e.). Likwidacja korsarstwa i zaprzestanie podbojów sprawiły, że głównym źródłem niewolników stało się ich potomstwo, co uczyniło nieopłacalną pracę skoszarowanych niewolników. W I–II w. n.e. w rolnictwie Italii zapanował kolonat (kolonami często stawali się niewolnicy). Również w kopalniach miejsce niewolników zajęli skazańcy. Sytuacja prawna niewolników zależała od czasu i miejsca. W Grecji i Rzymie niewolnik był „rzeczą”, obiektem sprzedaży, kupna, zastawu i darowizny; właściciel miał wobec niego prawo życia i śmierci; jednak niewolnik miewał ograniczone prawo własności, oparte na peculium, wkładzie otrzymywanym od właściciela na prowadzenie rzemiosła, handlu lub obrotu pieniędzmi. W Rzymie jego status był pierwotnie zbliżony do pozycji syna wobec ojca; toteż wyzwoleniec automatycznie uzyskiwał obywatelstwo rzymskie. Wyzwoleńców było tak wielu, że cesarz August (2 r. p.n.e.) dla zachowania czystości krwi obywatelskiej ograniczył do stu liczbę wyzwoleń w jednym testamencie. W okresie cesarstwa władza właściciela nad niewolnikiem uległa ograniczeniu, zwłaszcza w zakresie prawa życia i śmierci; jednocześnie pogorszeniu uległa pozycja wolnej ludności wiejskiej, co w IV–V w. n.e. doprowadziło do praktycznego zrównania statusu obu grup. Po upadku cesarstwa termin servus [‘niewolnik’] zaczął oznaczać poddanego.
Adam Ziółkowski
W średniowiecznej Europie rola produkcyjna niewolnictwa systematycznie malała na rzecz pracy poddanych chłopów, później pracy najemnej, ale niewolnictwo przetrwało przez całe średniowiecze. Istniał handel niewolnikami, których głównymi odbiorcami były muzułmańskie państwa strefy śródziemnomorskiej; wiele rodzących się państw europejskich uzyskiwało znaczne środki ze sprzedaży brańców; w społeczeństwach chrześcijańskich niewolnicy pracowali jako służba domowa, rzemieślnicy i pracownicy plantacji na wyspach Morza Śródziemnego. Na ziemiach polskich niewolnicy istnieli od II–I w. p.n.e., co najmniej do końca średniowiecza; byli wykorzystywani jako czeladź, siła robocza w kopalniach i na roli; wraz z ograniczeniem dopływu niewolników i zmianami gospodarczo-społecznymi na wsi XIII–XIV w. ich znaczenie malało, a sytuacja prawna z czasem upodobniła się do statusu ludności zależnej.
Gwałtowny rozwój niewolnictwa stał się następstwem eksploracji przez Europejczyków (od XV w.) wybrzeży Czarnej Afryki i rozwijania kontaktów handlowych ze społeczeństwami afrykańskimi, w których istniało niewolnictwo, a także odkrycia Ameryki (1492) i rozpoczęcia jej kolonizacji. Początkowo Portugalczycy wywozili niewolników Murzynów (kupowanych od miejscowych handlarzy) do Europy lub do pracy na plantacjach zakładanych na wyspach Oceanu Atlantyckiego; następnie, na coraz większą skalę, wywożono czarnych niewolników z Afryki do portugalskich i hiszpańskich kolonii w Ameryce, a od XVII w. — także do kolonii angielskich i francuskich; byli oni wykorzystywani do pracy na plantacjach, w kopalniach i jako służba domowa; stanowili dominującą siłę roboczą w tworzeniu nowożytnej gospodarki obu Ameryk. W okresie istnienia transatlantyckiego handlu niewolnikami, od początków XVI w. do lat 60. XIX w. dowieziono do Ameryki ok. 15 mln Murzynów; w czasie żeglugi z Afryki zmarło co najmniej 15% tej liczby; trudna do oszacowania jest liczba ofiar procederu pozyskiwania niewolników w Afryce, gdzie rozwinęło się zjawisko masowych polowań na ludzi. Niewolnicy byli w Ameryce „towarem” stosunkowo tanim i łatwo dostępnym; bezwzględna eksploatacja i okrutne traktowanie prowadziły do wysokiej śmiertelności. Od końca XVIII w. do ok. 1860 bujny rozkwit przeżywało niewolnictwo w południowych stanach Stanów Zjednoczonych (1790 — 900 tysiecy niewolników, 1860 — 4 mln), co wiązało się z ekspansją plantacyjnej uprawy bawełny; wielkim importerem niewolników była nadal Brazylia, a w XIX w. stała się nim też Kuba; w efekcie w 1. połowie XIX w. transatlantycki handel niewolnikami przybrał największe rozmiary w swej historii.
Jednocześnie, od 2. połowy XVIII w. działalność na rzecz zakazu handlu niewolnikami i likwidacji niewolnictwa rozwijał ruch abolicyjny w państwach europejskich (zwłaszcza we Francji i Wielkiej Brytanii) i w amerykańskich koloniach (z czasem także w USA, głównie w północnych stanach). Do przejściowego (1794–1803) zakazania niewolnictwa i handlu niewolnikami doszło w koloniach francuskich w wyniku decyzji rewolucyjnej Francji. W XIX w. większego znaczenia nabrał abolicjonizm brytyjski; 1807 Wielka Brytania uchwaliła zakaz handlu niewolnikami; 1815 przeprowadziła na kongresie wiedeńskim międzynarodowe potępienie obu zjawisk, co jednak nie przyniosło praktycznego efektu; dopiero szereg układów dwustronnych zawieranych przez Wielką Brytanię i jej presja na państwa Ameryki Łacińskiej spowodowały, że ok. 1865 transatlantycki handel niewolnikami przestał istnieć. Wielka Brytania uchwaliła zniesienie niewolnictwa w swoim imperium kolonialnym 1833, Francja — 1848; także w XIX w. niewolnictwo zniosły państwa Ameryki Łacińskiej (m.in. Chile 1823, Meksyk 1829, Peru 1854, a jako ostatnia Brazylia 1888); w USA nastąpiło to w wyniku wojny secesyjnej (1863 proklamacja emancypacji, 1865 poprawka do konstytucji).
W Czarnej Afryce w okresie podboju kolonialnego w XIX w. Europejczycy zastali społeczeństwa, w których niewolnictwo było rozpowszechnione, a niewolnicy stanowili od 1/3 do ponad połowy ludności, będąc główną formą własności prywatnej przynoszącej zysk. Europejskie mocarstwa kolonialne nie zdecydowały się na znoszenie niewolnictwa drogą jednorazowych aktów ustawodawczych, lecz prowadziły politykę jego ograniczania, rozpoczynając od zwalczania handlu ludźmi; od ok. 1880 do końca II wojny światowej w Afryce trwał okres, w którym stosowano różne sposoby walki z niewolnictwem i likwidacji jego legalności. Jednak delegalizacja niewolnictwa i handlu ludźmi nie były i nie są jednoznaczne z rzeczywistą likwidacją obu zjawisk.
W XX w. likwidacja niewolnictwa stała się przedmiotem uregulowań międzynarodowych; 1926 z inicjatywy Ligi Narodów zawarto konwencję zobowiązujacą państwa do zwalczania handlu niewolnikami i zniesienia niewolnictwa; po II wojnie światowej zakaz obu zjawisk pojawił się w Deklaracji praw człowieka ONZ z 1948, Europejskiej konwencji praw człowieka Rady Europy z 1950, konwencji ONZ z 1956, Paktach praw człowieka ONZ z 1966 i in. dokumentach; mimo to niewolnictwo w Afryce napotyka się nadal, a różne formy handlu ludźmi, niewolniczej eksploatacji, pracy przymusowej i in. sposobów przymusowego wykorzystywania ludzi, którzy są praktycznie pozbawieni osobistej wolności, występują na różną skalę w wielu regionach i państwach świata, o czym świadczą ponawiane rezolucje i umowy międzynarodowe potępiające te praktyki i nakazujące ich zwalczanie.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia