nauka

nauka,

termin wieloznaczny, rozmaicie rozumiany i definiowany;

w literaturze naukowej i mowie potocznej w języku polskim, używany w wielu różnych, choć pokrewnych i powiązanych ze sobą znaczeniach; wobec wieloznaczności pojęcia, różnorodności desygnatów terminu „nauka” oraz wielości aspektów, w kontekście których może być rozpatrywana, nie ma jednej, uniwersalnej definicji nauki, zadawalającej wszystkich i obejmującej wszystkie aspekty znaczeniowe tego terminu. W innych językach europejskich źródłosłów dyktował odmienne od polskiej koncepcje nauki: angielskie i francuskie science — wywodzące się z łacińskiego scientia (scio ‘wiem’) — to wiedza poddana ustalonym wymaganiom treściowym i metodologicznym, ale niekoniecznie przeznaczona do nauczania; w językach i kulturach pozaeuropejskich nauka może mieć całkiem inne określenia, które do nas nie dotarły ze względu na bariery kulturowe. Przepływ informacji między krajami europejskimi spowodował, że polskie, tradycyjne rozumienie słowa nauka zostało poszerzone o wyspecjalizowany sens proponowany przez uczonych. Wobec wieloznaczności pojęcia, nie da się zbudować poprawnej i zadowalającej wszystkich użytkowników słowa nauka definicji; pomijając znaczenie potoczne, można jednak wymienić następujące najważniejsze aspekty nauki:

Aspekt historyczno-geograficzny. Wyodrębniający się przez stulecia zbiór problemów poznawczych i praktycznych, metod ich stawiania i rozwiązywania. W europejskiej tradycji mającej źródła grecko-rzymskie, nauka zawierała się początkowo w filozofii i sztuce (gr. téchnē, łac. ars), w XVII w. coraz wyraźniej autonomizowała się, w XX w. wyłączając ze swego zakresu filozofię i sztukę; science w krajach anglosaskich i frankofońskich to tylko nauki matematyczne i przyrodnicze o szeroko rozumianej rzeczywistości; w Niemczech naukę (Wissenschaft) rozumiano szerzej, nie wykluczając z niej humanistyki; w Polsce jeszcze szerzej — nauka to także teologia i nauki praktyczne: inżynieryjne, technologiczne, medyczne. W XVIII i XIX w. z nauką, pojmowaną jako wiedza poddana rygorom metodologicznym, charakterystycznym dla nauk matematyczno-przyrodniczych, wiązano nadzieje na rozwiązanie najważniejszych problemów ludzkości (scjentyzm); współcześnie wiara w możliwości nauki została w dużym stopniu ograniczona.

Aspekt statyczny. Gromadzona przez pokolenia wiedza o rzeczywistości, spełniająca warunki prawdziwości, oraz oparta na wiedzy teoretycznej metodologia umiejętności praktycznych, utrwalona na nośnikach informacji: papierowych, celuloidowych (mikrofilmy, taśmy), magnetycznych, elektronicznych itp. Naukę gromadzą, przechowują i powielają archiwa, biblioteki, wydawnictwa naukowe, ośrodki informacji naukowej, banki danych z aparaturą do przetwarzania danych. Naukę spetryfikowaną stanowią zbiory muzealne badanych obiektów (przyrodniczych, archeologicznych, sztuki, herbaria, kolekcje owadów, motyli, ryb, preparatów anatomicznych); do tej kategorii obiektów należą także ogrody botaniczne, zoologiczne, spełniające również inne funkcje.

Aspekt dynamiczny. Działalność wyspecjalizowanych pracowników organizacji naukowych, dysponujących wciąż ulepszanymi narzędziami, instrumentami, coraz bardziej skomplikowaną aparaturą, komputerami itd., która powiększa zasoby wiedzy i umiejętności. Wymiana informacji także z zagranicą (książki, czasopisma, łączność telekomunikacyjna, internet, kongresy, zjazdy), międzynarodowe przedsięwzięcia badawcze przyczyniają się do rozwoju nauki; jej elementy starzeją się i wymagają wymiany, niekiedy te same pojęcia i fakty przedstawia się tylko w zmienionym języku.

Aspekt treściowy. Ujęcie szeroko rozumianej rzeczywistości obejmującej abstrakcje (idealizacja), służące samemu jej poznaniu (nauka dla nauki podobnie jak sztuka dla sztuki), albo wykorzystaniu w praktyce. W naukach przyrodnuczych są formułowane twierdzenia o wydzielonych fragmentach rzeczywistości, logicznie uporządkowane i już zweryfikowane, jak prawa nauk empirycznych, bądź hipotezy aktualnie weryfikowane albo falsyfikowane. W naukach dedukcyjnych (matematyka z logiką) występują założone aksjomaty, twierdzenia, z których wyprowadza się inne twierdzenia; w naukach opisowych (historycznych, humanistycznych, geograficznych, geologicznych itp.) — spełniające kryteria prawdziwości opisy, w naukach praktycznych — dyrektywy i rekomendacje, niezbędne lub przydatne w projektowaniu realizacji różnorakich celów produkcyjnych, usługowych, wojskowych, ekologicznych itd. Treścią nauki zajmuje się m.in. filozofia nauki (teoria nauki).

Aspekt metodologiczny. Niektóre nauki są metodologiami albo systemami metod, które stanowią zasadniczą zawartość danej nauki, np. nauk praktycznych (know how). Rozróżnia się według stopnia ogólności: metodologię ogólną nauki (określającą warunki naukowości obowiązujące wszystkie nauki), metodologię nauk dedukcyjnych, nazywaną metanauką, a także metalogiką lub metamatematyką, metodologię nauk empirycznych oraz metodologię nauk szczegółowych. Nie znaczy to, że każda nauka szczegółowa ma swoją metodologię: inną mają nauki matematyczne, inną badające przyrodę ożywioną, inną — nieożywioną; są nauki, które łączą różne metody, np. biochemia. Nauki nie są skrępowane doborem metod, stąd np. w naukach empirycznych można na podstawie indukcji skonstruować teorię naukową, uogólniającą zaobserwowane zjawiska, a z niej wyprowadzić dedukcyjnie wnioski o in. faktach, które w doświadczeniu nie były stwierdzone, ale poszukiwania potwierdzają ich obecność w rzeczywistości. Nauki korzystają z logiki i matematyki w swym dążeniu do ścisłości i do kwantyfikacji. Ze względu na stosowaną metodologię, przeciwstawia się nie tylko nauki dedukcyjne — indukcyjnym (formalne — realnym, abstrakcyjne — konkretnym), teoretyczne — praktycznym (podstawowe — stosowanym); W. Windelband i H. Rickert wymieniali nauki nomotetyczne i nauki idiograficzne, W. Tatarkiewicz — nauki nomologiczne i nauki typologiczne, T. Kotarbiński — nauki normatywne i nauki krytyczne; w rozważaniach naukoznawczych wymienia się nauki o przedmiotach naturalnych i nauki o artefaktach (wytworach działań człowieka), nauki, w których przebieg czasu jest uwzględniany i nauki od czasu abstrahujące, nauki obserwujące, eksperymentalne, porządkujące, pomocnicze w stosunku do nauk wymagających wspomagania, wreszcie nauki centralne i peryferyjne, co do których są wysuwane wątpliwości, czy są jeszcze naukami Cel, treść, metoda są wyznacznikami naukowości i ich analiza orzeka o zaliczeniu do nauki, paranauki, pseudonauki albo nauki alternatywnej (co jest określeniem niekonsekwentnym).

Aspekt strukturalny. Nauka jest umowną całością złożoną z wielu niejednorodnych systemów, które są rozmaicie kształtowane i dowolnie nazywane: kierunkami, obszarami, dziedzinami, dyscyplinami, gałęziami, teoriami. Bardziej jednoznaczne są systemy nauk powiązane metodologicznie, chociaż nawet nauki korzystające z tych samych metod różnią się ich doborem; pojawiły się nauki interdyscyplinarne na styku 2, a nawet kilku dyscyplin (np. biochemia, biofizyka, pedagogika) oraz złożone z wielu dyscyplin, których fragmenty zestawiono ze względu na określone zadania (nauki multidyscyplinarne, np. nauki organizacyjne, kryminologia). Próby zbudowania zadowalającej klasyfikacji nauk przeszły do historii i dzisiaj konstruuje się uproszczone klasyfikacje do określonych celów, np. na potrzeby biblioteczne (klasyfikacja biblioteczna) czy administracyjne (np. na potrzeby Komitetu Badań Naukowych, Polskiej Akademii Nauk). Starych nauk było kilka, od XVIII w., a zwłaszcza w XX w. ich liczba gwałtownie rosła przekraczając 5 tysięcy, przy czym nie zdołano ustalić powszechnie przyjętych zasad, na podstawie których można jednoznacznie orzec kiedy jakaś teoria czy specjalność zasługuje na względną autonomię. Zdarzają się rozwinięte, samodzielne nauki, które ze względu na nazwę są traktowane jak dział np. fizyki, są też różne nauki o tej samej nazwie, np. antropologia (humanistyczna i przyrodnicza). Swoje klasyfikacje mają matematyka, fizyka, chemia, biologia itp., chociaż i w nich występują często trudności w przypadkach nauk czystych i zarazem stosowanych. Przyjmuje się raczej ujęcie typologiczne — stopniowalność teoretyczności i praktyczności, naukowości, dojrzałości, perspektyw dalszego rozwoju, ponieważ są również takie nauki, które ich nie mają.

Aspekt językowy. W nauce wielkie znaczenie przywiązuje się do języka. Nie podziela się poglądu É. Condillaca, że nauka jest tylko dobrze ukształtowanym językiem, ale twierdzi się, że nauka uściśla język potoczny (naturalny), tworzy języki sztuczne albo częściowo sztuczne (języki formalne, programowania). Matematyzacja (nauki ścisłe) i formalizacja (nauki formalne i similiformalne) w nauce bywa realizacją paradygmatu ekonomiczności wypowiedzi, lakoniczności i jednoznaczności twierdzeń. Językiem zajmuje się szczególnie semantyka i semiotyka; uprawia się też terminologię rozumianą nie jako zbiór terminów, lecz nauka o nazewnictwie naukowym.

Aspekt aksjologiczny. Nauka miała być oderwana od ocen moralnych czy estetycznych; wartością w nauce miała być prawda i fałsz. Postulat D. Hume’a, by nauka nie oceniała, lecz tylko stwierdzała, nie daje się spełnić w wielu dyscyplinach, a przede wszystkim w naukach praktycznych, w których ocenia się użyteczność, niekiedy stawianą wyżej od moralności (do cennego celu prowadzić mogą eksperymenty nie tylko na zwierzętach, lecz także na ludziach, naukowe badania fizyków czy chemików bywają prowadzone w laboratoriach poszukujących nowych broni masowego niszczenia). Współcześnie naukoznawstwo rozszerzyło swą problematykę o zagadnienia etyczne nauki, czemu poświęcają uwagę również takie organizacje jak Towarzystwo Popierania i Krzewienia Nauki, Komitet Etyki Nauki PAN. Wielkie możliwości nauk: fizyki, chemii, biologii, medycyny (np. hodowanie organizmów modyfikowanych genetycznie, genetyka amputacyjna, ograniczenie przyrostu naturalnego ze względu na przeludnienie) powodują konieczność uwzględnienia zagadnień etycznych (bioetyka). Oceny estetyczne natomiast znalazły już dawno zastosowanie w naukach humanistycznych, jak literaturoznawstwo, historia sztuki, choćby przy selekcji opracowywanego materiału.

Aspekt systemowy. Nauka jest systemem składającym się z elementów, którymi są poszczególne nauki lub też nauka jest składnikiem wielu nadsystemów: polityki (jako polityka naukowa), gospodarki narodowej (zastosowanie wyników badań naukowych warunkuje poziom gospodarki rolnej, leśnej, wodnej, rybnej, przemysłu i usług, przez co styka się z nadsystemem nie tylko krajowym, lecz i międzynarodowym); nauka bywa uwikłana w ideologię, co szczególnie chętnie uwypuklali marksiści, nazywając swój światopogląd naukowym.

Aspekt psychologiczny. Nauka jest wytworem podmiotu, jego szczególnego działania będącego twórczością, która nie zawsze i niekoniecznie musi być uzewnętrzniona, a jeżeli uzewnętrzniona w mowie, niekoniecznie utrwalona. Psycholog nauki zamiast obiektywności nauki woli intersubiektywność, co znaczy, że treści nauki w perspektywie czasu nie mogą należeć do indywiduum. Psychologia nauki interesuje się twórczością naukową, motywacją naukowca, jego formacją psychiczną, typologią, rozróżniając takie typy naukowców, jak: teoretyk, empiryk, systematyk, organizator, krytyk, przyczynkarz, pomocnik, katalizator, nauczyciel, popularyzator; reprezentujące sposób uczestnictwa w nauce; twórców nauki w populacji naukowców jest najmniej.

Aspekt socjologiczny. Naukę tworzą wysoko kwalifikowane kadry zawodowe w pracy zespołowej. Jest to zjawisko społeczne, które badają: socjologia i socjologia kultury (w skład kultury i cywilizacji wchodzi oświata, nauka, sztuka, technika). W zasadzie naukę tworzą zawodowi naukowcy; do rozwijania nauk opisowych oraz do kompletowania zbiorów przyczyniają się również amatorzy w regionalnych towarzystwach naukowych. Socjologów nauki interesuje recepcja nauki w społeczeństwie.

Aspekt organizacyjny. Nauka, w zależności od ustroju danego kraju, jest uprawiana w organizacjach państwowych, społecznych lub prywatnych. Nauka w tym sensie to ogół pracujących na danym terenie szkół, uniwersytetów, akademii, instytutów badawczych, ośrodków informacji naukowej, przetwarzania danych, bibliotek, muzeów, ogrodów zoologicznychi botanicznych, towarzystw naukowych; nauka cywilna ma swoje organizacje, częściowo niezależna jest nauka wojskowa, czy nauka związana z poszczególnymi wyznaniami; działają naukowe organizacje międzynarodowe.

Aspekt prawny. Nauka na terenie każdego kraju funkcjonuje na podstawie ustalonych przepisów. Obowiązują procedury zdobywania stopni naukowych i przyznawania tytułów nauk. ych (w Polsce czuwa nad tym Centralna Komisja do spraw Stopni i Tytułów, w skład której wchodzi po co najmniej 3 przedstawicieli każdej dziedziny nauki i sztuki).

Aspekt ideologiczny. Wyniki badań naukowych mogą być wykorzystywane lub propagowane bądź przemilczane w zależności od światopoglądu wyznawanego przez grupy mające władzę i wpływy w społeczeństwie, np. fragmenty badań przedstawia się opinii publicznej przed ich naukową weryfikacją; niektórym naukom odmawia się statusu naukowego, uzasadniając to ich nieracjonalnością (przy swobodnym pojmowaniu pojęcia racjonalności); podejście takie jest charakterystyczne zwłaszcza dla systemów totalitarnych, np. ideologowie komunistyczni w okresie stalinowskim podważali naukowość cybernetyki i genetyki G.J. Mendla, logikę, socjologię i testy psychologiczne uznawali za narzędzia ideologicznego oddziaływania burżuazji, natomiast akceptowali pseudonaukową teorię T. Łysenki. Względy ideologiczne decydowały wówczas o kierunkach i zakresie badań wielu dyscyplin naukowych, zwłaszcza historii, ekonomii, demografii, prawoznawstwa, religioznawstwa oraz badań empirycznych.

Aspekt polityczny. Nauka jest powiązana rozlicznymi więzami zależności z władzami państwowymi, z parlamentem, z centralnymi instytucjami administrującymi organizacjami naukowymi. Zgodnie z zasadami przyjętej polityki naukowej przyznaje się fundusze na utrzymanie tych dyscyplin, które nie zarabiają na swoje utrzymanie. Nauką steruje się też poprzez regulowanie liczby studentów szkół wyższych w zależności od aktualnych potrzeb kraju. Kategorią polityczną jest tzw. nauka prestiżowa (np. w ZSRR była nią fizyka jądrowa w wyścigu zbrojeń atomowych, w Stanach Zjednoczonych są to multidyscyplinarne badania kosmiczne).

Aspekt ekonomiczny. Nauki, ze względu na to, że okazywały się przeważnie użyteczne nawet w przypadku nauk podstawowych, są finansowane w nadziei, że okażą się rentowne i zwrócą nakłady na nie poniesione. Nauki stosowane miewają sponsorów i częstokroć ich instytuty, laboratoria i pracownie są powiązane z przemysłem. W państwach komunistycznych próbowano objąć naukę planowaniem i wyznaczać jej efektywność. Było to w jakiejś mierze możliwe w przypadku tzw. nauki z wynikiem pewnym (historia, opisy, klasyfikacje, statystyki), nie daje się zaplanować badań z wynikiem niepewnym (np. walka z rakiem, AIDS).

Nauka w rozumieniu Europejczyków powstawała na obrzeżach Morza Śródziemnego dzięki Grekom, którzy pod opiekę muz oddali muzykologię, historię i astronomię, i którzy odróżniali epistḗmē — wiedzę pewną, racjonalną, bo uzasadnioną, od dóxa — mniemania niepewnego. Stąd później na określenie naukoznawstwa używano terminu epistemologia, a przegląd poglądów w przeciwieństwie do biografii określano mianem doksografii. Nazewnictwo nauki przy użyciu słów greckich z końcówką -logia kształtuje się dopiero od paruset lat. Poszczególne nauki kryły się w filozofii i sztuce, ale najczęściej nie były to zdecydowane podporządkowania pojęciowe. Wśród średniowiecznych 7 sztuk wyzwolonych były m.in. arytmetyka, geometria, astronomia, a I. Newton swoje dzieło z zakresu fizyki zatytułował Philosophiae naturalis principia mathematica (1687). Chociaż XVII–XVIII w. przyniosły autonomizację nauki, to jednak polscy uczeni powołujący 1887 w Krakowie Akademię Umiejętności i reaktywując ją 1919 woleli nie używać słowa nauka ze względu na jej potoczny sens i użyli terminu umiejętność.

Dawni mędrcy myśleli, obserwowali, domyślali się wielu faktów, nie znajdujących pokrycia w rzeczywistości, ich twierdzenia były powtarzane za autorytetami. Nauka była dziełem indywidualnym mistrza przekazującego swą epistḗmē i dóxa uczniom. Doskonalące się nauki wypracowały metody eliminacji wiadomości fałszywych i teorii fantastycznych, zespołowej kontroli nie tylko eksperymentów, lecz także poprawności metodologicznej i prawdopodobieństwa wyników, falsyfikacji dokonywanej samorzutnie przez kompetentne gremia krajowe lub międzynarodowe wszelkich badań empirycznych, a w naukach abstrakcyjnych, akceptowalności systemów dedukcyjnych. Wprawdzie koordynacja wyklucza dublowanie nieutajnionych badań naukowych, ale poszukiwania prowadzone przez instytuty wojskowe czy wielkie firmy produkcyjne bywają rozległe i niezależne. Bardzo utrudnione są niezauważalne oszustwa naukowe, plagiaty, praca naukowa bez odpowiednich kwalifikacji, możliwe zaś szpiegostwo i wykradanie utajnionych wyników badań, drenaż mózgów przez imigrację, statystyczne przekłamywanie własnego potencjału naukowego.

Włodzimierz Kryszewski,

Tadeusz Pszczołowski

Bibliografia

T. KOTARBIŃSKI Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław 1961;

J. de SOLLA PRICE Mała nauka — wielka Nauka, Warszawa 1967;

K.R. POPPER Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977;

S. AMSTERDAMSKI Nauka a porządek świata. Spory o racjonalność nauki, Warszawa 1983;

Th.S. KUHN Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, Warszawa 1985;

L. FLECK Powstanie i rozwój faktu naukowego, Lublin 1986;

M. WEBER Nauka jako zawód i powołanie w: Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa 1989;

S. KAMIŃSKI Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1992;

K.R. POPPER Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, Warszawa 1992;

Modele nauki, red. J. Goćkowski, M. Sikora, Poznań 1993.

S. Amsterdamski Tertium non datur, Warszawa 1994;

I. Lakatos Pisma z filozofii nauk empirycznych, Warszawa 1995;

J. Losee Wprowadzenie do filozofii nauki, Warszawa 2001.