narodnicy

narodnicy,

uczestnicy rosyjskiego ruchu demokratycznego 1861–95, poszukujący dróg niekapitalistycznego rozwoju Rosji;

ich poglądy zwano narodnictwem (rosyjski narod ‘lud’). Twórcami podstaw ideologii narodników byli A. Hercen, teoretyk „rosyjskiego socjalizmu” głoszącego (1848), iż Rosja dzięki swojej wspólnocie gminnej (obszczina) dojdzie do socjalizmu skróconą drogą, oraz N. Czernyszewski, który 1861 bronił rosyjskiej wspólnoty gminnej przed atakami burżuazyjnych ekonomistów; ostatecznie narodnictwo ukształtowało się jako ideologia pod koniec lat 60. XIX w. (1869 m.in. Istoriczeskije piśma P. Ławrowa, Czto takoje progriess? N. Michajłowskiego i Położenije raboczego kłassa w Rossii W. Berwi-Flerowskiego). Ideologia narodnicka przechodziła ewolucję: w latach 70. i do połowy 80. dominował kierunek głoszący ideę rewolucji agrarnej, następnie do 1895 kierunek reformistyczny (liberalne narodnictwo), domagający się odgórnych reform w interesie chłopów i upatrujący możliwość ich urzeczywistnienia w rzekomo ponadklasowym charakterze rosyjskiego absolutyzmu. Różnice dzielące poszczególne nurty w rewolucyjnym narodnictwie dotyczyły taktyki działania i oceny stopnia przygotowania ludu do rewolucji: zwolennicy M. Bakunina liczyli na żywiołową rewolucyjność chłopstwa rosyjskiego, Ławrowa — kładli nacisk na przygotowanie rewolucji przez długotrwałe propagowanie postępowych idei, a P. Tkaczowa — widzieli drogę do zdobycia władzy w spiskowej organizacji rewolucyjnej mniejszości. W 1869–79 w Rosji zaczęły powstawać kółka inteligenckie (należało do nich wielu Polaków), które prowadziły propagandę rewolucyjną, zwłaszcza wśród robotników, studentów i żołnierzy; idea Bakunina, zakładająca gotowość chłopstwa do rewolucji i konieczność pokierowania nią przez inteligencję, pchnęła młodzież do tzw. wędrówki w lud (rosyjskie chożdienije w narod); w końcu 1874 nastąpiły masowe aresztowania (proces 193, też Polacy). W 1876 powstała masowa organizacja narodnicka Ziemla i Wola; na tle niejednolitego stosunku do taktyki terroru i walki politycznej 1879 nastąpił w niej rozłam na zwolenników dalszego prowadzenia propagandy w celu wywołania rewolucji socjalnej (Czornyj Pieriedieł) i zwolenników walki politycznej, m.in. za pomocą terroru indywidualnego (Narodna Wola); wskutek masowych aresztowań po zorganizowaniu przez nią 1881 zamachu na Aleksandra II Romanowa zaczął się upadek rewolucyjnego ruchu narodnickiego. Poszczególni narodnicy związali się z ruchem robotniczym; rewolucyjny ruch narodnicki w zmienionych, z powodu burzliwego rozwoju kapitalizmu w Rosji, warunkach historycznych znalazł kontynuację w działalności socjalistów rewolucjonistów (eserowców). Głównymi teoretykami reformistycznego narodnictwa byli ekonomiści W. Woroncow i N. Danielson; twierdzili oni, że Rosja z powodu braku rynku nie może rozwijać się na zasadach kapitalistycznych; uważali, że niekapitalistyczną industrializację musi przeprowadzić państwo, które zabezpieczy też interesy drobnych wytwórców. W latach 90. teorie i projekty liberalnych narodników zostały poddane krytyce przez legalny marksizm i Lenina.