mieszczaństwo

mieszczaństwo,

termin używany na określenie grupy społecznej charakteryzującej się określonym stylem życia, odmiennym od chłopskiego (wiejskiego) i szlacheckiego lub arystokratycznego.

W znaczeniu społeczno-prawnym: ludzie podlegający prawu miejskiemu, stan mieszczański. Zależność pojęcia mieszczaństwo od prawa miejskiego powoduje, że nie używa się tego określenia w odniesieniu do miast starożytnych, gdy nie istniało wyodrębnione prawo miejskie, nie bywa ono również stosowane wobec miast muzułmańskich lub innych miast cywilizacji pozaeuropejskich, nie znających prawa miejskiego. Stan mieszczański wykształcił się w krajach zachodniej Europy (np. we Włoszech, Francji, Hiszpanii, Niemczech, Anglii) w średniowieczu, gdy formowały się tam podstawy prawa i ustroju miejskiego, i przetrwał aż do zniesienia przywilejów stanowych (we Francji podczas rewolucji 1789), co nie zlikwidowało jednak pojęcia mieszczaństwa, używanego nadal w stosunku do ogółu mieszkańców miast lub tylko ich zamożnych warstw.

W Polsce, a także w innych krajach środkowej i wschodniej Europy, stan mieszczański zaczął się wyodrębniać w XIII w. w wyniku nadawania miastom niemieckiego prawa miejskiego, nigdy jednak nie osiągnął on takiego znaczenia i stopnia społecznej zwartości, jak na zachodzie Europy. Od XV w. stan mieszczański zaczął się formować na Litwie, Białorusi i Ukrainie — po włączeniu tych obszarów do państwa polsko-litewskiego w rezultacie unii i w wyniku wprowadzania tam niemieckiego prawa miejskiego. Stan mieszczański nie powstał w miastach rosyjskich ze względu na nie istnienie rodzimego prawa miejskiego i brak recepcji prawa niemieckiego; w średniowiecznej i wczesnonowożytnej Rosji mieszkańców miast nazywano na ogół ludźmi posadskimi i dopiero w okresie rządów Piotra I Wielkiego (1682–1725) wszedł w użycie termin mieszczaństwo, dotyczący tych mieszkańców miast, którzy byli zapisani do ksiąg obywateli i posiadali odpowiedni majątek.

Zarówno w szerokim, jak i w wąskim rozumieniu mieszczaństwo było zawsze grupą społeczną silnie zróżnicowaną pod względem pochodzenia, stanu majątkowego, struktury zawodowej, przynależności etnicznej i wyznaniowej, tradycji kulturowej. Tylko część mieszczaństwa była pochodzenia miejscowego, większość stanowili przybysze imigrujący do miast ze wsi z najbliższej okolicy lub — zwłaszcza do miast wielkich — z odległych regionów, a także zza granicy. Mieszczaństwo formowało się więc z ludzi urodzonych w mieście, ale także z chłopów, szlachty, arystokracji osiedlającej się w miastach. W miastach średniowiecznych i nowożytnych współżyły ze sobą różne grupy etniczne i wyznaniowe, niekiedy szybko się asymilujące, często jednak przez wiele stuleci zachowujące swoją odrębność i autonomię (np. Żydzi lub Ormianie w miastach polskich). Specyfika warunków życia w miastach, zwłaszcza wielkich, powodowała, że tam właśnie koncentrowali się przestępcy i ludzie tzw. marginesu społecznego, dewianci społeczni, osobnicy dyskryminowani i prześladowani, tworząc swoiste subkultury. Podstawą egzystencji mieszczaństwa były w zasadzie zawody miejskie: w średniowieczu rzemiosło, w czasach nowożytnych przemysł, ponadto handel, operacje kredytowe, bankierstwo, usługi (m.in. transportowe, hotelarskie, gastronomiczne), działalność na polu oświaty, nauki, kultury, wolne zawody (lekarze, prawnicy); jednak w wielu miastach w słabiej rozwiniętej gospodarce (np. w małych miastach polskich i litewskich do XVIII, a nawet do XX w.) duża część mieszczaństwa utrzymywała się z zajęć rolno-hodowlanych; ponadto bogate mieszczaństwo chętnie inwestowało kapitały w posiadłości ziemskie, przenosząc część swej aktywności gospodarczej w sferę rolnictwa.

Mieszczaństwo tworzyło niekiedy swoistą kulturę, obyczajowość, a także system wartości i norm etycznych, które są uważane za ważną cechę wyróżniającą je od innych grup społecznych; niekiedy jednak mieszczaństwo zadowalało się przejmowaniem wzorów kulturowych innych warstw społecznych, najchętniej szlachty i arystokracji. Szczególnie wysoka kultura mieszczańska powstała w średniowiecznych i wczesnonowożytnych miastach północnych Włoch, Niderlandów, Francji, Anglii, Niemiec, w małym stopniu w miastach przedrozbiorowej Polski.

Andrzej Wyrobisz