Konfucjusz

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Konfucjusz, właśc. Kong Qiu lub Kong Zhongni, zw. także Kongfuzi [‘mistrz Kong’], ur. 28 IX 551, Zou, zm. 479 p.n.e., tamże,

chiński filozof i myśliciel społeczno-polityczny; twórca systemu filozoficznego i moralno-społecznego, zwanego konfucjanizmem.

Urodził się 28 IX 551 p.n.e. w Zou w księstwie Lu (obecnie prowincja Shandong), dokąd jego rodzina przeniosła się w obawie przed działaniami wojennymi. Ojciec Konfucjusza był urzędnikiem wojskowym; w wieku 70 lat ożenił się ponownie i z tego związku narodził się Konfucjusz (imię własne Qiu, nazwisko rodowe Kong). Kiedy miał 3 lata, zmarł jego ojciec i dalej wychowywała go samotnie matka; jako wdowa przeniosła się do Qufu pod Yanzhou, gdzie do dziś stoi świątynia przodków rodu. Konfucjusz ożenił się w wieku 18 lat, rozpoczął karierę urzędniczą i wkrótce stał się doradcą księcia.

Działalność

Działalność Konfucjusza przypadła na okres zachwiania się władzy dynastii Zhou i rozpadu tradycyjnych więzi społecznych. Jego naczelnym dążeniem stało się przywrócenie naruszonego porządku społecznego. Stopniowo Konfucjusz zaczął rozwijać własne poglądy, a ok. 530 rozpoczął ożywioną działalność nauczycielską (otworzył własną szkołę). Tradycja wspomina również o jego spotkaniu z wielkim myślicielem Laozi. Nowy władca Lu awansował Konfucjusza na stanowisko min. sprawiedliwości (ok. 510). Konfucjusz wprowadził pewne reformy, lecz wkrótce zrezygnował ze stanowiska i 497 opuścił Lu w towarzystwie kilku uczniów. Wędrował po kraju z zamiarem podzielenia się poglądami z lokalnymi władcami, którzy zechcieliby go zatrudnić i realizować jego idee. Nie spotkał się jednakże z przychylnym przyjęciem, ostatecznie porzucił nadzieję na otrzymanie państwowego stanowiska i 483 wrócił do ojczyzny (Lu), by poświęcić się wyłącznie pracy wychowawczej i nauczycielskiej. Dokonał redakcji starożytnego piśmiennictwa chińskiego (wprowadzając do jego egzegezy swoje własne koncepcje); tradycja przypisuje mu redakcję i częściowe autorstwo Pięcioksięgu (Wujing) kanonu konfucjańskiego: Księgi dokumentów (Shujing), Księgi przemian (Yijing), Zapisków o obyczajach (Liji) oraz Wiosen i jesieni (Chunqiu), także Księgi pieśni (Shijing, wydanie polskie pt. Szy-cing — Księga pieśni, przekład M. Szlenk-Iliewa, 1995). Zmarł 479 p.n.e. w Zou. W chwili śmierci miał ok. 3000 uczniów, a 72 zostało wielkimi uczonymi.

Kolejne pokolenia rozpowszechniały idee Konfucjusza po całych Chinach. W okresie dynastii Han (206 p.n.e.–220 n.e.) oraz od panowania dynastii Song (960–1279) do czasów Republiki Chińskiej (1911) stały się, pod postacią konfucjanizmu (rujiao), uniwersalną doktryną państwową Chin. Kształtowały również duchowość społeczeństw w innych krajach Azji: Japonii, Korei Południowej, Singapurze, Tajwanie i Wietnamie.

Dialogi konfucjańskie

Jedyną źródłową pracą mogącą reprezentować poglądy Konfucjusza są Dialogi konfucjańskie (Lunyu), będące zbiorem wypowiedzi i uwag spisanych przez jego uczniów. Centralnym zagadnieniem jego filozofii jest pojęcie człowieczeństwa — ren, będącego główną cnotą człowieka szlachetnego, a zarazem jego podstawowym obowiązkiem. Istotą ren jest dobroć i miłość jako właściwy stosunek do ludzi, tj. dobre postępowanie, współczucie i życzliwość. Ren to dostrzeganie tego, co w każdym człowieku wartościowe, jak również umiejętność widzenia jego wad i ułomności (by samemu ich uniknąć i innych od nich odwieść). Zdaniem Konfucjusza moralność jest zakorzeniona w ludzkiej naturze i otwarta na to co boskie. Metodą osiągnięcia ren jest rozwijanie moralnych nawyków przez przestrzeganie li (przyzwoitości), czyli norm regulujących relacje międzyludzkie, oraz zachowywanie rytuałów. Cnota człowieczeństwa (humanitarności) pozwala zachować godność ludzką w bogactwie i nędzy życia, staje się źródłem wewnętrznym spokoju oraz warunkuje osiągnięcie doskonałości. Wymienić należy również: yi — prawość, tj. bezinteresowne działanie i nawyk wyrażania uczuć o odpowiedniej porze i w odpowiednim miejscu, zhi — rozsądek, dający możliwość wyrażania trafnych sądów, xin — szczerość, wierność, dotrzymywanie obietnic i mówienie tego, co się myśleć powinno. Cnoty ren, li, yi, zhi i xin są uznawane w tradycji chińskiej za 5 głównych wartości moralnych (wu chang). Więzi międzyludzkie, podporządkowane lojalności (zhong), troskliwości (xiao), przyjaźni (di) i wzajemności (shu), ujął Konfucjusz w 5 podstawowych relacjach (wulun).

Nauka i folozofia

Nauka Konfucjusza odwołuje się do ludzkiego serca i moralnego charakteru istoty ludzkiej. Samorealizacja jednostek przez pełny rozwój człowieczeństwa prowadzi do zbudowania idealnego społeczeństwa, wolnego od przestępstw i gwałtu, oraz do osiągnięcia pokoju na świecie, będącego odzwierciedleniem ładu niebios dao (tao). Rządzenie narodem pozostającym w chaosie wymaga metody zhengming (rektyfikacji pojęć), tj. porządkowania rzeczy zgodnie z ich nazwą (sprawienie, by władca był władcą, minister — ministrem, ojciec — ojcem czy syn — synem). W sensie negatywnym zhengming sugeruje, że nikt nie powinien spełniać obowiązków, które mu nie przysługują. Działalność Konfucjusza przyczyniła się w dużej mierze do rozwoju kultury chińskiej oraz wywarła wpływ na ukształtowanie dominującego w starożytnych Chinach stylu życia i myślenia, opartego na poszanowaniu tradycji i przeszłości. Filozofia Konfucjusza opierała się na dawnej religii, której przedmiotem kultu był Pan w górze lub Niebo, najwyższe bóstwo. W Dialogach konfucjańskich Konfucjusz stwierdza, iż to Niebo zrodziło w nim cnotę de, a swój rozwój duchowy charakteryzuje: „Gdy miałem lat piętnaście, skupiłem swe wysiłki na nauce. Gdy osiągnąłem lat trzydzieści, ustaliły się me zasady, w wieku lat czterdziestu zaś nie miałem już wahań. W wieku lat pięćdziesięciu pojąłem wolę Niebios. Gdy osiągnąłem wiek lat sześćdziesięciu, rozumiałem wszystko, co się kryło za tym, co mówiono mi. Dopiero gdy dożyłem lat siedemdziesięciu, mogłem iść za pragnieniem mego serca, nie przekraczając przy tym żadnej z reguł.” Taoiści i buddyści, chcąc wskazać, że ich nauki nie są sprzeczne z istotą nauk Konfucjusza i konfucjańską religią państwową, popularyzowali sentencję: „trzy nauki to jedno”.

Wpływ na potomnych

Nauki Konfucjusza miały swoich zwolenników nie tylko w Azji. W XVII i XVIII w. dotarły dzięki misjonarzom jezuickim do Europy, a ich gorącymi zwolennikami stali się m.in. tacy filozofowie jak: G.W. Leibniz, Ch. Wolff czy Voltaire. Od 1984 w Chinach zaczęto obchodzić uroczyście dzień urodzin Konfucjusza jako Dzień Nauczyciela (28 IX).

Konfucjusz, odbitka z kamiennej płaskorzeźby naśladującej obraz Wu Daozi, dynastia Tang

Santō Kyōden, Pięciu żebraków studiujących teksty konfucjańskie, fragment drzeworytu japońskiego, ilustracja z Kibyōshi, sharebon-shū, 1789

Hanoi, Świątynia Literatury (Wietnam)