kobiecy ruch

kobiecy ruch,

ruch społ.-polit. mający na celu emancypację i równouprawnienie kobiet.

Jego początki sięgają 2. poł. XVIII w. (w Ameryce Północnej — okres walk o niepodległość, w Europie — rewolucja fr. 1789–99, działalność O. de Gouges), rozwinął się zaś w XIX w. Główne postulaty: dostęp kobiet do oświaty, prawo kobiet do wykształcenia, zwłaszcza wyższego; reforma prawa rodzinnego (zniesienie zależności mężatek od mężów, równe prawa małżonków do decydowania o wychowaniu i losie dzieci); równouprawnienie ekon. kobiet (prawo do pracy, równa płaca, prawo mężatek do dysponowania zarobkami, majątkiem); prawa wyborcze dla kobiet (uzyskane najwcześniej w USA — 1868 na terytorium Wyoming; 1869 S.B. Anthony zał. Nar. Zjednoczenie ds. Wyborczych Kobiet, domagające się rozszerzenia praw wyborczych na wszystkie stany). W USA przez wiele lat jedynym miejscem, gdzie od 1837 mogły studiować kobiety było kolegium w Mount Holyoke. W zachodniej Europie dostęp do uniw. kobiety zdobywały stopniowo w 2. poł. XIX w. i na pocz. XX w.; we Francji od 1863, w Szwajcarii od 1864, w Wielkiej Brytanii od 1869, w Szwecji od 1872, w Niemczech od 1895; w Rosji 1872 powstały kursy med. dla kobiet, a 1878 Kursy Bestużewskie (wyższa 4-letnia szkoła żeńska) zamknięte w latach 80. XIX w. (stąd m.in. napływ wielu Rosjanek na uniwersytecie zagr.). Pod koniec XIX w. w Europie powstało wiele organizacji kobiecych, których charakter wyraźnie ewoluował od charytatywno-oświat. ku społ.-politycznemu. W 1888 w Niemczech M. Cauer zał. Stow. Pomyślności Kobiet, którego członkinie walczyły nie tylko z ubezwłasnowolnieniem kobiet, ale również o prawa wyborcze dla nich. Walka o prawa polit. kobiet nasiliła się na pocz. XX w. W 1903 w Wielkiej Brytanii E. Pankhrust zał. organizację sufrażystek (sufrażystek ruch; prawa wyborcze 1918). W 1904 powstała Liga Tow. Wyborczych Praw Kobiet (organ „Ius Suffragii”). Pierwszymi państwami, w których kobiety uzyskały prawa wyborcze były Nowa Zelandia (1893) i Australia (1902); w Europie pierwsze prawa polit. zdobyły kobiety w Finlandii (1906). W 1878 odbył się pierwszy międzynar. kongres kobiet w Paryżu; 1888 na kongresie w Waszyngtonie powstała Międzynar. Rada Kobiet; 1889 — Unia Powszechna Kobiet (jej inicjatorką była M. Szeliga); 1893 eur. działaczki ruchu kobiecego wzięły udział w kongresie kobiet w Chicago; kobiece organizacje eur. weszły do Międzynar. Rady Kobiet. W poł. lat 60. XX w. pojawił się w USA, następnie w Europie Zachodniej ruch femin. (feminizm).

Obecnie działa wiele organizacji kobiecych, które coraz częściej i silniej włączają się w gł. nurty decyzji politycznych. Najistotniejszym przejawem tej formy działalności ruchu kobiecego jest Forum Pozarządowych Organizacji Kobiecych (Wiedeń 1993, Kair 1994, Pekin 1995, Nowy Jork 2000). Z jego inicjatywy powstała, przyjęta w Pekinie przez państwa-strony, Platforma Działania, która nakłada na rządy państw zobowiązania wynikające z uznania praw kobiet. Dotyczą one przede wszystkim: egzekucji praw kobiet (na konferencji w Wiedniu 1993 włączono prawa kobiet do pakietu praw człowieka), edukacji; sytuacji ekon. kobiet, ich awansu; przemocy wobec kobiet (1993 na konferencji w Wiedniu uznano, że przemoc wobec kobiet jest łamaniem praw człowieka i że w związku z tym państwa-strony są zobowiązane do przeciwdziałania przemocy traktowanej dotychczas jako „sprawa prywatna”); ekologii; tzw. praw reprodukcyjnych i seksualnych (pojęcie „prawa reprodukcyjne” zostało zdefiniowane w dokumentach ONZ na konferencji w Kairze 1994; w Pekinie 1995 państwa-strony zobowiązały się do ich przestrzegania, tzn. do zapewnienia kobietom prawa do kontroli nad własną seksualnością i podejmowania w tej kwestii wolnych, odpowiedzialnych decyzji, „bez przymusu, dyskryminacji i przemocy”).

W Polsce ruch kobiecy rozwinął się w XIX w. W 1830 powstało Tow. Dobroczynności Patriotycznej Związek Kobiet, 1842–49 rozwijały ożywioną działalność entuzjastki. 1861–64 w Warszawie działało zakonspirowane Stow. Piątek; w Krakowie — Kom. Niewiast, na Śląsku — liczne Koła Kobiet; w Poznańskiem (1894–1939) Tow. „Warta”; 1877 F. Płaskowicka zał. pierwsze Koło Gospodyń Wiejskich (Janisławice k. Skierniewic). Większość tych organizacji formułowała przede wszystkim cele patriotyczne (walka z rusyfikacją i germanizacją, uzyskanie niepodległości). Po 1864 nastąpiła intensyfikacja ruchu kobiecego; postulat emancypacji kobiet został włączony do programu pozytywizmu warszawskiego. Od lat 80. XIX w. działało wiele organizacji oświat.-społecznych. W 1883 w Królestwie Pol. nauczycielki utworzyły nielegalne Kobiece Koła Oświaty Ludowej. Pierwszą organizacją trójzaborową, zajmującą się gł. tajnym nauczaniem, było Koło Kobiet Korony i Litwy (1886–1905), zał. przez. T. Ciszkiewiczową i W. Marrené-Morzkowską, do którego należały m.in.: S. Sempołowska, M. Turzyma, I. Moszczeńska, a któremu patronowały M. Konopnicka i E. Orzeszkowa. Nasilenie walk o prawa polit. nastąpiło 1905–08 (sformułowanie postulatów polit. ruchu kobiecego na zjeździe w Krakowie X 1905); 1905–06 powstały w Królestwie Pol. 2 organizacje kobiece o charakterze demokr.-liberalnym, Stow. Równouprawnienia Kobiet Pol. (T. Męczkowska, J. Reichmanowa-Orka) oraz Związek Równouprawnienia Kobiet Pol. (K. Bujwidowa, P. Kuczalska, J. Bojanowska); w Galicji walką o prawa polit. kobiet kierował Kom. Równouprawnienia Kobiet (zał. 1908). W 1914 powstał stworzony przez M. Dulębiankę Kom. Obywatelski Pracy Kobiet, który agitował na rzecz przyłączenia się kobiet do akcji legionowej. We IX 1917 na ogólnopol. Zjeździe Kobiet powołano Centralny Kom. Polit. Równouprawnienia Kobiet Pol., który 1918 przekształcono w Klub Polit. Kobiet Pol.; kobiety pol. uzyskały prawa polit. XI 1918.

W 2. poł. XIX i na pocz. XX w. drugim gł. celem ruchu kobiecego, oprócz praw wyborczych, stało się prawo do edukacji. Pierwszy kobiecy tajny uniw., zw. latającym, zał. 1883 J. Szczawińska-Dawidowa (wykładów na nim słuchały m.in. M. Curie-Skłodowska, S. Sempołowska). W 1906 przekształcił się w Wyższe Kursy dla Kobiet, a po odzyskaniu niepodległości — w Wolną Wszechnicę Polską. Szczególnie aktywna kampania toczyła się w Galicji. Istniało tam Stow. Pomocy Nauk. dla Polek im. Kraszewskiego (zał. 1887, działaczka m.in. Bujwidowa), które przewodziło walce na rzecz kobiecego szkolnictwa średniego i o otwarcie uniw.; na Uniwersytecie Jagiellońskim kobiety zaczęły studiować 1896, na Uniwersytecie Warszawskim 1915. Do gł. czasopism walczących o równouprawnienie kobiet należały w Warszawie „Bluszcz” (1865–1939) oraz „Świt” (1884–87, początkowo redaktor Konopnicka, później Marrené-Morzkowska); w Krakowie „Nowe Słowo” (1902–07, redaktor Turzyma); we Lwowie „Przedświt” (1893–98) oraz „Ster” (1895–97, w Warszawie 1907–14, redaktor P. Kuczalska-Reinschmit); w II RP szczególne znaczenie dla ruchu kobiecego miały „Wiadomości Literackie” (1924–39). Przedstawicielki ruchu kobiecego współpracowały doraźnie lub trwale z różnymi ugrupowaniami politycznymi. F. Nossig-Próchnikowa, działaczka PPSD, postulowała zintegrowanie ruchu kobiecego z ruchem socjaldemokr., Moszczeńska, która 1913 zał. Ligę Kobiet Pogotowia Wojennego (działającą na rzecz Legionów Pol. i przekształconą później w Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet), była związana początkowo z PPS, potem przeszła do obozu nar., nie przestając być gorącą zwolenniczką emancypacji kobiet. W galicyjskich strukturach PPSD działała Z. Daszyńska-Golińska, która współtworzyła związaną z tą partią Ligę Kobiet Galicji i Śląska, a 1919 zał. liberalno-demokr. Klub Polit. Kobiet Postępowych. Przy Stronnictwie Nar. istniała Nar. Organizacja Kobiet (zał. 1919). W 1928 powstał sanacyjny Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet. Na wsi działały Koła Gospodyń Wiejskich. Przy partiach robotniczych były organizowane wydziały kobiece. Podczas II wojny świat. działał konspiracyjny Lud. Związek Kobiet. W 1945 powstała Liga Kobiet, masowa organizacja finansowana przez państwo i kontrolowana przez władze komunist.; od 1981 działa jako Liga Kobiet Polskich. W końcu lat 80. zaczęły powstawać organizacje kobiece zbliżone profilem do femin. ruchów na Zachodzie. Do najważniejszych należą: Pol. Stow. Femin., Pro Femina, Demokr. Unia Kobiet, Centrum Praw Kobiet, Centrum Promocji Kobiet, Fundacja Kobieca eFKa, Emancypunx, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Niezależny Ruch Społ. Kobiet, Ośka — Ośr. Informacji Środowisk Kobiecych.