Irlandia Północna
 
Encyklopedia PWN
Irlandia Północna, Northern Ireland Wymowa,
część Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej położona w północno-wschodniej części wyspy Irlandia nad Oceanem Atlantyckim (na północy) i Morzem Irlandzkim (na wschodzie);
powierzchnia 13,6 tysiąca km2; 1,8 mln mieszkańców (2011); ponad 40% ludności stanowią katolicy, prawie 60% — protestanci; stolica — Belfast. W środkowej części nizina z rozległym jeziorem Lough Neagh, na wschodzie i zachodzie — pasma starych gór; w krajobrazie dominują łąki i pastwiska. Ponad 1/5 ludności i większa część przemysłu skupiona w regionie Belfastu; inne główne miasta: Londonderry, Newtownabbey, Bangor, Newry. Przemysł stoczniowy (m.in. budowa tankowców), lniarski, bawełniany, maszynowy, lotniczy, włókien sztucznych, materiałów budowlanych, odzieżowy, spożywczy; rozwinięta hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec; uprawa ziemniaków i zbóż.
Ustrój polityczny. Część Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej administrowana, zgodnie z dekretem z 1974, bezpośrednio przez rząd brytyjski, w imieniu którego działa minister do spraw Irlandii Północnej; w brytyjskiej Izbie Gmin Irlandia Północna jest reprezentowana przez 17 deputowanych. Zgodnie z porozumieniem z 1998 kompetencje brytyjskiego sekretarza stanu (tj. ministra) do spraw Irlandii Północnej, dotyczące wewnętrznych spraw Irlandii Północnej, mają od 1999 przejąć jej autonomiczne organy: Zgromadzenie Północnoirlandzkie jako organ ustawodawczy (108 członków, z wyborów powszechnych) i powoływany spośród jego członków Komitet Wykonawczy (rząd) z pierwszym ministrem na czele.
Partie polityczne. System partyjny Irlandii Północnej jest odrębny od brytyjskiego i odzwierciedla istniejący podział na społeczności: protestancką (brytyjską) i katolicką (irlandzką); większość protestancką reprezentują ugrupowania unionistów, m.in. Partia Unionistów Ulsteru (UUP, tzw. oficjalna, założona 1905, najsilniejsza partia protestancka, 1921–72 rządząca) i Demokratyczna Partia Unionistyczna (DUP, założona 1971, radykalnie antykatolicka); główną partią mniejszości katolickiej jest Socjaldemokratyczna Partia Pracy (SDLP założona 1970); do zjednoczenia Irlandii Północnej z Irlandią dąży Sinn Féin, polityczne skrzydło Irlandzkiej Armii Republikańskiej; Partia Sojuszu (AP, założona 1970) działa na rzecz zbliżenia obu społeczności wyznaniowych.
Historia. Została utworzona na mocy aktu brytyjskiego z 1920 i traktatu brytyjsko-irlandzkiego z 1921 jako część Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej w wyniku wyodrębnienia z Irlandii 6 hrabstw prowincji Ulaidh (angielskie Ulster) o przewadze ludności protestanckiej pochodzenia szkockiego i angielskiego (obszar intensywnej kolonizacji od XVII w.); 1921–72 miała szeroką autonomię: parlament i rząd kierowany przez protestanckich unionistów, tj. zwolenników ścisłego związku z Wielką Brytanią. Dyskryminacja polityczna, ekonomiczna, socjalna i oświatowa mniejszości katolickiej powodowała trwały stan napięcia; w 2. połowie lat 60. katolickie Stowarzyszenie Praw Obywatelskich (CRA, założone 1966) nasiliło pokojową kampanię na rzecz zrównania praw cywilnych i ekonomicznych; 1968–69 demonstracje w Londonderry i Belfaście wywołały agresywną reakcję północnoirlandzkiej policji i protestanckich ekstremistów, powodując wybuch ostrego konfliktu narodowego, religijnego i ekonomicznego (walki uliczne, akty sabotażu); 1969 rząd brytyjski wprowadził do Irlandii Północnej regularne oddziały wojskowe, 1972 przejął bezpośrednią władzę i ustanowił sądy doraźne; uaktywniły się ugrupowania terrorystyczne: katolicka Irlandzka Armia Republikańska (IRA, zwłaszcza IRA-Tymczasowa) oraz protestanckie Siły Ochotnicze Ulsteru (UVF) i Bojownicy o Wolność Ulsteru (UFF). Fiaskiem kończyły się wysiłki załagodzenia konfliktu; 1973 próbę powrotu do autonomii (Zgromadzenie Irlandii Północnej, koalicyjny rząd umiarkowanych unionistów i katolickiej Socjaldemokratycznej Partii Pracy — SDLP) oraz zawarcia kompromisu (porozumienie rządów: brytyjskiego, irlandzkiego i Irlandii Północnej) zniweczył sprzeciw radykalnych grup unionistów; 1974 przywrócono bezpośrednie rządy brytyjskie (minister do spraw Irlandii Północnej); propozycje irlandzkie i SDLP z 1984 (federacja obu części wyspy, wspólne rządy brytyjsko-irlandzkie w Irlandii Północnej) zostały odrzucone przez Wielką Brytanię; 1985 porozumienie brytyjsko-irlandzkie nadało rządowi Irlandii uprawnienia doradcze w sprawach Irlandii Północnej (wykonywane przez dwustronną Konferencję Międzyrządową), wywołując gwałtowny sprzeciw unionistów; 1991–92 trwały negocjacje po raz pierwszy z udziałem obu stron wyznaniowych (rządy: brytyjski i irlandzki, 2 partie unionistów, katolickie SDLP, Partia Sojuszu); 1969–92 w starciach ulicznych, zamachach bombowych i skrytobójczych w Irlandii Północnej zginęło ponad 3 tysiące osób. 1994 kolejne rozmowy doprowadziły do zawieszenia broni przez IRA, a następnie także przez ugrupowania protestanckie i zainicjowania procesu pokojowego z udziałem rządu brytyjskiego, irlandzkiego oraz ugrupowań północnoirlandzkich (także Sinn Féin).
W 1995 rządy: brytyjski i irlandzki, powołały niezależną komisję międzynarodową pod przewodnictwem byłego senatora amerykańskiego, G. Mitchella, która 1996 przedstawiła zasady demokracji i wyrzeczenia się przemocy, jakie powinny przyjąć wszystkie ugrupowania północnoirlandzkie; II 1996 IRA zerwała zawieszenie broni i podjęła ataki terrorystyczne na terenie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej; w wyniku wyborów w Irlandii Północnej V 1996 utworzono wielopartyjne forum do spraw wypracowania metod dialogu i porozumienia (nie wzięła w nim udziału Sinn Féin); rozpoczęły się skomplikowane, dwu- i wielostronne rozmowy z udziałem głównych partii (bez Sinn Féin, wyłączonej ze względu na aktywność IRA), rządów brytyjskiego i irlandzkiego oraz mediatorów; VII 1997 IRA ogłosiła ponowne zawieszenie broni, a IX 1997 Sinn Féin została włączona do negocjacji; ich uwieńczeniem stało się podpisanie 10 IV 1998 wielostronnego porozumienia pokojowego; jego warunki zostały zaakceptowane przez największą partię protestancką, Partię Unionistów Ulsteru (UUP), a także przez Socjaldemokratyczną Partię Pracy (SDLP), Sinn Féin i Partię Sojuszu, a odrzucone zwłaszcza przez Partię Demokratyczną Unionistów; V 1998 warunki porozumienia zaaprobowała większość głosujących w referendach w Irlandii Północnej (71 % poparcia) i w republice Irlandii; na jego mocy VI 1998 przeprowadzono wybory do Zgromadzenia Północnoirlandzkiego, wygrane przez UUP i SDLP; przeciwnicy porozumienia uzyskali 26% miejsc; VII 1998 Zgromadzenie wyłoniło pierwszego ministra Irlandii Północnej, którym został D. Trimble z UUP, oraz jego zastępcę z SDLP; mimo porozumienia, nadal dochodziło do aktów terrorystycznych ze strony skrajnych grup i do demonstracyjnych manifestacji protestantów; ze względu na odwlekanie rozpoczęcia rozbrajania się przez organizacje paramilitarne, dalsze tworzenie rządu zostało wstrzymane (VII 1999); XII 1998 Trimble oraz przywódca SDLP J. Hume otrzymali Pokojową Nagrodę Nobla.
Dopiero 2 XII 1999 powstał rząd w pełnym składzie (protestancko-katolicki), któremu rząd brytyjski przekazał kompetencje w wewnętrznych sprawach Irlandii Północnej; VI 2001 wybory do brytyjskiej Izby Gmin (gdzie Irlandię Północną reprezentuje 18 posłów) ujawniły wzmocnienie partii radykalnych (DUP, Sinn Féin) kosztem UUP i SDLP; VII–XI 2001 doszło do kryzysu rządowego, zażegnanego po rozpoczęciu w X 2001 niszczenia broni przez IRA. W X 2002 władze centralne zawiesiły działalność organów władzy Irlandii Północnej. Także wybory parlamentarne XI 2003 przyniosły wzmocnienie radykalnych ugrupowań po obu stronach — DUP: 26% głosów, 30 mandatów, Sinn Féin: 23,5% i 24, kosztem umiarkowanych SDLP: 17% i 18, i UUP: 23% i 27. W tej sytuacji rząd brytyjski nie przywrócił autonomii (premierem musiałby zostać I. Paisley, przywódca DUP); prowadzone 2004 negocjacje załamały się. Dopiero ogłoszenie przez IRA całkowitego rozbrojenia pozwoliło na wznowienie negocjacji. Wybory parlamentarne 2007 przyniosły dalsze umocnienie DUP i SF, kosztem UUP i SDLP, doszło do powstania czteropartyjnego rządu koalicyjnego premiera I. Paisleya (DUP) i konsekwencji do przywrócenia samorządu Irlandii Północnej.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia