globalizacja

globalizacja,

charakterystyczne i dominujące w końcu XX i na początku XXI w. tendencje w światowej ekonomii, polityce, demografii, życiu społecznym i kulturze, polegające na rozprzestrzenianiu się analogicznych zjawisk, niezależnie od kontekstu geograficznego i stopnia gospodarczego zaawansowania danego regionu.

Globalizacja prowadzi do ujednolicania się obrazu świata jako homogenicznej całości wzajemnie powiązanych elementów gospodarczych i wspólnej kultury typu konsumpcyjnego. Globalizację można uważać za końcowy etap historycznej transformacji, której początek wyznaczają czasy nowożytnej gospodarki kapitalistyczno-kolonialnej. Ówczesna dominacja społeczno-gospodarcza Zachodu nad resztą świata przyjmuje obecnie postać dominacji światowych finansów, technologii i elektronicznie przekazywanej kultury popularnej, połączonej z propagowaniem ideologii liberalnej przez rozwinięte państwa demokratyczne. Niektórzy historycy są skłonni przesuwać początki globalizacji głębiej w przeszłość — do czasów imperium rzymskiego i uniwersalizmu epoki karolińskiej. Spór wokół globalizacji dotyczy jednak nie tyle jej domniemanej genezy, ile wskaźników, natężenia i zakresu tego procesu; pod tym względem panuje zgoda, że 2. połowa XX w. to okres niezwykłego przyspieszenia procesów globalizacyjnych.

Tendencje sprzyjające globalizacji są niezależne od konkretnych terytoriów narodowych i występują poza ramami państw narodowych, stanowiąc zagrożenie dla ich dotychczasowego statusu. Globalizacji gospodarki towarzyszy globalizacja kulturowa, której sprzyja nowoczesna technika. Globalizacja kultury bywa niekiedy utożsamiana z homogenizacją kultury. Wielką rolę w rozprzestrzenianiu się procesów globalizacji mają media elektroniczne, dzięki którym zmienia się sposób postrzegania wzajemnych relacji czasu i przestrzeni. Dawne peryferie i centra jawią się w mass mediach jak gdyby były jednym miejscem, do którego można się w każdej chwili udać dzięki wyborowi odpowiedniego kanału. W świecie multimedialnym wszystkie wydarzenia, nawet te z najbardziej oddalonych regionów globu, wydają się dziać jednocześnie i być równie „namacalne” i „bliskie”. W tym sensie badacze zjawiska globalizacji używają sformułowania, że „świat dzisiejszy to jedna wielka ekumena” (U. Hannerz). Coraz znaczniejszą rolę w utrwalaniu takiego przekonania odgrywa Internet; w sieci cybernetycznej przestrzeń geograficzna i strefy czasowe nie są ważne, najważniejsza jest informacja, dostępna w tym samym momencie na całym świecie. Ponadto stacje telewizyjne, takie jak CNN i MTV, kierują swoje programy do odbiorców niezależnie od ich pochodzenia i miejsca zamieszkania, np. MTV — do młodzieży identyfikującej się z uniwersalnymi symbolami kultury popularnej. W wyniku globalizacji tracą znaczenie granice terytorialne i zmniejsza się rola tradycji w wyborach życiowych ludzi oraz nasilają procesy migracyjne. Te 3 zjawiska powodują zacieranie się barier kulturowych, wzajemne przenikanie elementów różnych kultur; normą staje się rzeczywistość wielokulturowa (wielokulturowość), zwłaszcza w odniesieniu do wielkich aglomeracji. Dzięki nieustannemu przemieszczaniu się ludzi, powstają także szczególne miejsca w skali całego globu, mające wszędzie identyczne parametry, zwane hiperprzestrzeniami; lotniska, sieci standardowych restauracji i barów, supermarkety, sklepy muzyczne znanych wytwórni fonograficznych to miejsca, w których ludzie stają się osobnikami bez jakichkolwiek odniesień kulturowych, anonimowymi bywalcami globalnej ekumeny, rzeczywistości z założenia kosmopolitycznej.

Globalne zjawiska kulturowe można opisywać przez pryzmat 5 podstawowych wymiarów (A. Appadurai): medialnego, technologicznego, finansowego, ideologicznego i etnicznego (co roku ponad 130 mln ludzi przenosi się z jednego kraju do drugiego). Ludzka wyobraźnia w coraz większym stopniu jest kształtowana przez mass media, są więc one uznawane za głównego sprawcę globalizowania się treści ludzkiej świadomości. Negatywną konsekwencją globalizacji jest postępująca segregacja i wyłączenie wielu grup społecznych z głównego nurtu rozwoju ekonomicznego i kulturalnego. Globalizacja w równym stopniu jednoczy i dzieli. To, co jednostki uprzywilejowane postrzegają jako wolność związaną z globalizacją, przez innych jest postrzegane jako coś niedostępnego, co czyni własną lokalność tym bardziej prowincjonalną i nieuniknioną. Globalizacja ceni mobilność ludzi i na niej się opiera; możliwość swobodnego przemieszczania się i korzystania z kultury światowej, albo jej brak, wywołuje nowy rodzaj społecznych podziałów; niektórzy stają się ludźmi w pełni „globalnymi”, podczas gdy inni tkwią w swej lokalności, a tych ostatnich jest nadal większość. Dlatego jednym z paradoksów naszej epoki jest współistnienie globalizacji z występującymi na całym świecie zjawiskami nacjonalizmu, regionalizmu, separatyzmu.

Rozumienie globalizacji dalekie jest od jednoznaczności i bywa nacechowane ideologicznie (zależy od tego, czy akceptuje się współczesne tendencje światowej gospodarki i kultury, czy też konfrontuje je z przeszłością, uważaną za stan bardziej harmonijny i naturalny). Zwolennikami i rzecznikami globalizacji są głównie intelektualiści mający bliskie kontakty z mediami, pracownicy mediów oraz ludzie zamożni i „wolni”, ci, którzy mogą sobie pozwolić na posiadanie kosmopolitycznej tożsamości. Z drugiej strony sytuują się działania tych, którzy są osadzeni we własnej lokalności. Globalizacja jest procesem niedającym się powstrzymać działaniami ani poszczególnych państw, ani na drodze sojuszy międzypaństwowych; trudno przewidzieć, do czego doprowadzi w przyszłości, czy będzie to ujednolicenie świata czy współistnienie tego co globalne z na nowo przemyślanymi tradycjami lokalnymi (tzw. tradycja wytworzona w ujęciu E. Hobsbawma).

Wojciech J. Burszta

Bibliografia

Z. Bauman Globalizacja, Warszawa 2000.

U. Hannerz Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, New York 1992;

R. Robertson Globalization. Social Theory and Global Culture, London 1992;

M. Albrow The Global Age, Stanford 1997;

A. Appadurai Modernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization, Minneapolis 1997;

The Cultures of Globalization, eds. F. Jameson, M. Miyoshi, Durham–London 1999.