Eurypides
 
Encyklopedia PWN
Eurypides, Euripídēs, ur. 485(?) p.n.e., wyspa Salamina, zm. 407 p.n.e.,
ostatni z trzech wiekich tragediopisarzy greckich, innowator, nazywany najtragiczniejszym z tragików.
Kalendarium
Urodził się 485(?) p.n.e. na wyspie Salamina. Pochodził z zamożnej rodziny ateńskiej, był synem Mnesarchosa (lub Mnesarchidesa) i Klejto; obecnie przyjęta data urodzin (wg Marmor Parium, inskrypcji z III w. p.n.e.) różni się od daty podawanej częściej w starożytności — dnia zwycięskiej dla Greków bitwy morskiej pod Salaminą (IX 480). Życiorys Eurypidesa, przekazywany przez biografów antycznych (powołujących się czasem na niezachowaną do naszych czasów biografię z III w. p.n.e., autorstwa Filochorosa), zawiera wiele informacji, które nie mogą być brane dosłownie (np. o matce handlującej warzywami), bo wyraźnie wywodzą się ze współczesnej mu komedii, z założenia zniekształcających i ośmieszających osobę poety; wiarygodność innych informacji trudno ocenić (np. o dwukrotnym, nieudanym małżeństwie czy o grocie nad morzem, w której miał pisywać tragedie, a którą pokazywano turystom jeszcze w II w. n.e.). Przyjmuje się, że rodzice (ojciec — średnio zamożny właściciel ziemski, matka — z rodu prawdopodobnie należącego do elity społecznej) zadbali o staranne wykształcenie filozoficzne syna: miał słuchać Anaksagorasa, Prodikosa, Protagorasa i pozostawał w przyjacielskich stosunkach z młodszym o 10 lat Sokratesem. Eurypides, podobnie jak jego ród, był związany z kultem Apollina na wyspie Delos; pod koniec życia wyjechał do Macedonii na dwór króla Archelaosa; w stolicy — Pelli — zmarł w 407 p.n.e. (wg legendy rozszarpany przez psy) i tam został pochowany. Sofokles, który dowiedział się o śmierci rywala przed rozpoczęciem w Atenach konkursu tragicznego (406), przyszedł do teatru w żałobnym stroju i nakazał chórowi tragedii występować bez wieńców na głowie; na pustym grobowcu w Atenach wyryto napis zaczynający się od słów: „Pomnikiem nagrobnym Eurypidesa jest cała Hellada”. Pozostawił 3 synów, z których najmłodszy (noszący imię ojca) był poetą i wystawił w Atenach po śmierci Eurypidesa (405 lub później) jego ostatnie utwory.
19 zachowanych tragedii
Antyczne źródła podają, że Eurypides napisał ok. 90 sztuk, w tym 7 dramatów satyrowych; między III a I w. p.n.e. znano już tylko 74; później — prawdopodobnie w II, a może dopiero w V w. n.e. — dokonano spośród nich, przede wszystkim na potrzeby szkoły, wyboru 10 tragedii uznanych za reprezentatywne (z Ajschylosa i Sofoklesa wybrano po 7). Przez kilka stuleci innych sztuk Eurypidesa nie znano; dopiero ok. 1175 został odkryty wczesnobizantyjski rękopis obejmujący sztuki, których tytuły zaczynają się na litery epsilon, eta, jota i kappa; sporządzona z tego rękopisu kopia i jej dalsze odpisy stały się — w połączeniu z 10 wcześniej znanymi tragediami wyboru — podstawą rękopisów z XIV w., poprzez nie do Europy Zachodniej dotarło 19 znanych dziś dramatów Eurypidesa (w tym Rhesos — jego autentyczność jest wątpliwa); nie ma wśród nich, jak się wydaje, żadnej sztuki powstałej w pierwszych kilkunastu latach twórczości Eurypidesa, który, dopuszczony do agonu tragediopisarskiego 455, po raz pierwszy zwyciężył w nim dopiero 441 (w sumie zaledwie 5 razy). Zachowane sztuki były wystawione najprawdopodobniej w następującej kolejności chronologicznej (w nawiasie poświadczona data wystawienia): Alkestis (438), Medea (431), Hipolitos (428), Dzieci Heraklesa, Andromacha, Hekabe, Błagalnice, Elektra, Trojanki (415), Oszalały Herakles, Ifigenia w kraju Taurów, Helena (412), Ijon, Fenicjanki, Orestes (najpewniej 408), dramat satyrowy Cyklop oraz Bachantki i Ifigenia w Aulidzie (406 lub później). Z twórczości Eurypidesa zachowało się też ponad 1200 fragmentów z różnych sztuk, cytowanych przez autorów greckich i rzymskich; szczególnym wytworem literatury chrześcijańskiej jest dramat Chrystus cierpiący z cytatami z utworów Eurypidesa opowiadający mękę i śmierć Chrystusa; w ostatnich 100 latach fragmenty dotąd nieznanych tekstów poety odkryto zapisane na papirusach.
Bohaterowie utworów
Analiza zachowanej twórczości i reakcji na nią ówczesnej komedii (przede wszystkim w Żabach Arystofanesa), a także uwagi Arystotelesa (w Poetyce) pozwalają określić podstawowe cechy tragediopisarstwa Eurypidesa. Zmienia się przede wszystkim typ bohatera tragicznego; w miejsce postaci zajmujących wysoką pozycję społeczną, ludzi bez wad i ułomności, tragik wprowadza na scenę prostego wieśniaka i córkę królewską, która musi wykonywać prace niewolnicy (Elektra), pokazuje ludzi dotkniętych przykrymi i odrażającymi chorobami (Orestes, niezachowany Telefos); bohaterki jego tragedii ulegają namiętnościom uważanym za występne i hańbiące (Fedra w Hipolitosie nie może stłumić miłości do pasierba), a ich miłość kryje w sobie gotowość do unicestwiania: zranione w miłości, powodują śmierć tych, których kochają (Fedra, Medea). Tragiczni przeciwnicy, nieustępliwie broniący tego, co uważali za słuszne (np. Antygona i Kreon Sofoklesa), ustępują miejsca przeciwnikom dbającym tylko o swoją wysoką pozycję, nie licząc się z losem ojczystego miasta (Eteokles i Polinik w Fenicjankach). Władcy, przez propagandę i mistyfikacje, wciągają swoje państwa w wojnę uzasadnioną tylko ich prywatnym interesem oraz ambicją władania i dowodzenia (Adrast w Błagalnicach, Agamemnon i po części Menelaos w Ifigenii w Aulidzie). Z prywatą i egoizmem niektórych bohaterów kontrastuje heroizm i gotowość do najwyższych ofiar innych (m.in. Alkestis). Idealnym władcą pozostaje legendarny władca Aten, Tezeusz, wspierający słabych i zagrożonych (Błagalnice, Oszalały Herakles). Przejmująco ukazuje Eurypides cierpienia (Trojanki) i kruchość człowieka, ale jego ludzie są silniejsi od cierpień.
Założenia artystyczne
Wydaje się, że łatwo można odtworzyć założenia, którymi kierował się poeta: jeśli mianowicie w rzeczywistości ludzkiej (historycznej) zdarzają się pewne sytuacje, nie powinno się ich przemilczać w rzeczywistości kreowanej przez twórcę literatury. Do takich założeń dałaby się odnieść słynna autorefleksja Sofoklesa przekazana przez Arystotelesa w Poetyce — on, czyli Sofokles, pokazywał ludzi takimi, jakimi być powinni, a Eurypides — takimi, jakimi są. Zmieniał mity, ale zmiany te służą konstruowaniu przez literaturę ciągle nowej odpowiedzi na pytanie, jaki jest człowiek. Naruszając hieratyczność mitu i tragedii (odrzucanie bogów tradycji mitycznej), zapobiegł zamknięciu się jej w kręgu nietykalnych prawd, które byłyby powtarzane przez ludzi, a nikt by w nie nie wierzył. Ostatnie wszakże dzieła, a zwłaszcza Bachantki, wspaniale zaakcentowały wieczną tajemnicę sytuacji człowieka; do jej rozwiązania nie prowadzi ani pedantyczny racjonalizm Penteusza, ani bębenki i tańce bakchiczne, wprowadzające w ekstazę, ale odbierające możliwość rozpoznawania rzeczy i ludzi takimi, jakimi są.
Do innowacji Eurypidesa w tragedii należą też przemiany w warstwie językowej: odejście od słów niezwykłych na rzecz słownictwa przystosowanego do rzeczywistego życia; w zakresie struktury zaś — m.in. wprowadzenie prologów mających orientować widownię w sytuacji otwierającej akcję oraz posługiwanie się chwytem deus ex machina jako zamknięciem fabuły; wyraźne jest też uniezależnianie pieśni chóru od rozgrywających się na scenie zdarzeń, a obok tego rozwój czysto muzycznych efektów w partiach monodycznych i duetach.
Wpływ na literaturę światową
Tragedie Eurypidesa były inspiracją dla literatury dramatycznej Rzymu, a potem nowożytnej Europy (J.B. Racine). W Polsce przyciągnął uwagę J. Kochanowskiego (Alkestis i echa Hipolitosa w Odprawie posłów greckich), w XX w. zaś, stosując środki poetyckie Młodej Polski, tłumaczył utwory E.J. Kasprowicz.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Eurypides fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Eurypides, Medea — przedstawienie w teatrze we Lwowie (w kościele pofranciszkańskim) akwarela z pocz. XIX w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Eurypides, Elektra, kadr z filmu w reżyserii M. Kakojannisa, 1962fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia