deizm
 
Encyklopedia PWN
deizm
[fr. < łac.],
nurt filoz.-rel. i postawa życiowa, upowszechnione w Europie w epoce oświecenia, mające zwolenników także w Ameryce Północnej;
cechą wspólną deistów było racjonalne uzasadnianie wiary nie tyle w istnienie osobowego, co bezosobowego boga, którego w konsekwencji pojmowali abstrakc. (d. uznawał dowód fizyko-teleologiczny istnienia boga). Tak rozumianego boga traktowano jako stwórcę bądź konstruktora tzw. maszyny przyrody — ustanawia on prawa powszechnie rządzące naturą i potem już nie ingeruje w kształtujący się byt przyr., społ. czy osobniczy. Punktem ciężkości d. przestał być stosunek Boga do świata i człowieka, a stał się problem stosunku rozumu do objawienia. Deizm był konsekwencją połączenia sceptycyzmu rel., filoz. racjonalizmu lub empiryzmu, mechanicyzmu przyr. i stoickiej koncepcji praw natury (stoicyzm); negował opatrzność Bożą, boskość Jezusa Chrystusa, potrzebę istnienia Kościoła jako pośrednika między Bogiem a ludźmi, cuda oraz objawienie (choć niektórzy deiści uznawali objawienie o tyle, o ile jego treść pokrywała się z tzw. religią naturalną); głosił prymat moralności w stosunku do religii, którą traktował jedynie jako nośnik zasad etycznych; propagował religię rozumu (naturalną); przyjmował pogląd o równości chrześcijaństwa i in. religii; postulował reinterpretację cudów bibl. w duchu naturalizmu. Deizm pojawił się w XVII w. i rozwinął najpierw w Anglii, a następnie we Francji, stając się jednym z gł. składników światopoglądu oświecenia; wyodrębnia się nurt o dominacji wątków racjonalistycznych (Herbert z Cherbury, J. Toland, M. Tindal, Voltaire) oraz empiryczno-scjentystycznych (J. Locke). Pod wpływem deizmu znajdowali się m.in. J.J. Rousseau, I. Kant, G.E. Lessing oraz B. Franklin, G. Washington, T. Paine, T. Jefferson; w Polsce S. Staszic, Jędrzej Śniadecki; deizm wpłynął także na ideologię rewolucji fr. 1789–99, a praktyczną próbę wprowadzenia deistycznego kultu Istoty Najwyższej podjął 1794 M. Robespierre. Klasyczny wykład deizmu zawiera praca Tolanda Christianity not Mysterious (1696). Deizm przyczynił się do sekularyzacji doktryn polit. oraz do rozwoju tolerancji religijnej.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia